ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΜΕΤΑΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Ι. Η ιδεολογία του τέλους των ιδεολογιών, της φιλοσοφίας κ.α. προετοίμασε το έδαφος για την ιδεολογική και πολιτική επίθεση του νεοφιλελευθερισμού και του ταξη-φιλελευθερισμού, ιδίως στην Ευρώπη. Υπ’ αυτή την έννοια προβάλλει επιτακτικά η ανάγκη ερμηνείας του κόσμου, ως προϋπόθεση για την αλλαγή του. Η ερμηνεία αυτή συνιστά και την απαρχή της σύγχρονης κριτικής και μετακριτικής θεώρησης, της μεταφιλοσοφίας. Από την άλλη δεν έχει κανένα νόημα η όποια προσπάθεια ερμηνείας, οντολογικής προέλευσης, χωρίς αυτή να διαπερνάται, να διαπνέεται, ακόμη και να προσδιορίζεται από το ιδεώδες της απελευθέρωσης. Για το λόγο αυτό μιλούμε για μία «απελευθερωτική ερμηνευτική» (G. Markus).

ΙΙ. Από μετακριτικής, ακόμη και μεταφιλοσοφικής άποψης η διακειμενικότητα μας ενδιαφέρει στο βαθμό και έχει ιστορική διάσταση. Και αυτό γιατί η χρονικότητα είναι αξεπέραστη, η θεμελιώδης παράμετρος που διαφοροποιεί τις θεωρήσεις του κόσμου, που τις μοντερνοποιεί. Η μοντερνοποίηση συγχρόνως αποτυπώνεται και στα κείμενα και τα προσδιορίζει μορφικά-μορφολογικά-περιεχομενικά. Η πρωτοπορία, προσπαθώντας να δημιουργήσει συνθέσεις, ν’ αποφύγει τις μονόπλευρες, τις πτωχές ακόμη και τις μονοδιάστατες αντιλήψεις ή συλλήψεις ένα από τα μέσα που χρησιμοποίησε ήταν η σύνθεση των γλωσσών, η διάλυσή τους (joction) με στόχο τη σύλληψη μιας όσο τον δυνατόν ευρύτερης, με καθολικές πάντοτε προθέσεις, γλώσσα. Δεν την απασχόλησε η διακειμενικότητα καθαυτή, όπως διατεινόνταν ο μεταμοντερνισμός, ούτε ποτέ θεώρησε ότι η γλώσσα καθαυτή έχει νόημα. Η διακειμενικότητα μάλιστα πολύ συχνά συνδεόταν με τη διακειμενικότητα με συνειδητό τρόπο, όπως εισηγείται με έμφαση η Σχολή της Φρανκφούρτης από την ίδρυσή της (1930-35), με στόχο το ξεπέρασμα της αλλοτριωτικής μόνο διάστασης, που ήταν εγγενής στο μονοπωλιακό καπιταλισμό, ο οποίος διαμορφωνόταν από τότε με εγγενή την τάση προς τον σύμφυτο του αυταρχισμού. Σε πιο προχωρημένες μάλιστα μορφές η πρωτοπόρα διακειμενικότητα συνδέθηκε, ταυτίστηκε με τη διακαλλιτεχνικότητα, προσπαθώντας να δημιουργήσει πάντοτε συνθετότερες και πλουσιότερες μορφές καλλιτεχνικής γλώσσας, ακόμη και συστηματοποιώντας την κριτική της (αλλοτριωτικής) γλώσσας και προσπαθώντας να ξεπεράσει τις νόρμες της, που ήταν ουσιαστικά οι νόρμες του συστήματος, της λογικής του κ.α. Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία ο αισθητισμός της πρωτοπορίας και ο μοντέρνος αισθητικός πλουραλισμός στον οποίο έφθασε, και στα νεώτερα χρόνια η προσπάθεια ξεπεράσματος της γλώσσας, σπασίματος της γλώσσας, σπασίματος της νόρμας της από τους Σιτουσιονιστές, χωρίς βέβαια η όλη προσπάθεια να περιορίζεται σε αυτές τις περιπτώσεις. Λείπει όμως και μια συστηματική προσέγγιση των προσπαθειών της πρωτοπορίας, ιστορικής και νεώτερης για το ξεπέρασμα της γλώσσας μέσα από τη διακειμενικότητα, τη διεπιστημονικότητα, τη διακαλλιτεχνικότητα κ.α., μέχρι που φθάνουμε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου τίθεται με έμφαση το θέμα της πολυμορφίας, της πολυτισμικότητας της νέας και εναλλακτικής τέχνης και κουλτούρας που απαιτείται να δημιουργηθεί, ν’αποκτήσει στην ολική κρίση του συστήματος, στην γενικευμένη κρίση της γλώσσας που απορρέει, που είναι πλέον διάχυτη. Η πρωτοπορία πάντοτε εργαζόταν για την σύλληψη και δημιουργία συνθετότερων και πολυπλοκότερων μορφών, μορφών με διαρκώς περισσότερες σημασίες ή ακριβέστερα σημασιοδοτήσεις, με στόχο το ξεπέρασμα των απλών ή γραμμικών σχέσεων και της φαινομενικής αιτιότητας του συστήματος. Η κρίση της παγκοσμιοποίησης σήμερα δημιουργεί νέες προκλήσεις στη σκέψη και στην τέχνη, ανοίγει νέους δρόμους μέσα από την ανάπτυξη συνειδητών δηλαδή πρωτοπόρων μορφών με σύγχρονους όρους, παρεμβατικών ακόμη και στρατευμένων μορφών. Η δομική έτσι αβεβαιότητα του συστήματος μπορεί να ξεπεραστεί μέσα από τη δομική ανασυγκρότησή του σε επίπεδο καλλιτεχνικών μορφών, μέσα στη γενικευμένη τάση του της αναπόφευκτης, της ιστορικά επιβαλλόμενης δομικής ανασυγκρότησης του από την κοινωνική πράξη.

Υπάρχει (αλλά και έχει αναπτυχθεί) μια ενδογενής αυτοτροφοδοτούμενη διαλεκτική μεταξύ της διακειμενικότητας, της διεπιστημονικότητας και της διακαλλιτεχνικότητας προς το συνεχώς άλλο, το νέο προς τη νέα και πρωτοπόρα γλώσσα προς το ξεπέρασμα των νορμών, κατεστημένων, παραδοσιακών, των απονευρωμένων κ.α., προς τον πρωτοπόρο πολύμορφο και πολιτισμικό αυτοπροσδιορισμό, προς τη σύλληψη νέων και κριτικών ορθολογικοτήτων. Έτσι με βάση τις αναγκαίες επανεπιστροφές (rétroactions) στο παρελθόν, σε παλαιότερες ιστορικές μορφές, με βάση ακόμη την ανταπάντηση (réactivité) στις διαρκείς αλλαγές της σύγχρονης πολύπλοκης και αντινομικής όσο ποτέ στο παρελθόν παγκοσμιοποίησης, είναι δυνατή η σύλληψη μιας νέας διαλεκτικής και συνθετικής μεθοδολογίας, έρευνας, έτσι ώστε να μπορέσουμε να αποπειραθούμε έναν επαναπροσδιορισμό της κατεύθυνσής της, εισάγοντας υποχρεωτικά τη διάσταση του χρόνου και της ιστορικότητας της σκέψης, με στόχο τη γενικευμένη ανασυγκρότηση του μοντέλου, μια μεγάλη, μια ιστορική νέα σύνθεση.

Σήμερα ζούμε την κατάρρευση της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή του ανώτατου σταδίου ανάπτυξης του συστήματος. Αυτή η κατάρρευση οδηγεί προς το τέλος του συστήματος, και ίσως κάθε συστήματος, καθώς και συστημισμού του. Η ιστορία σε κάθε περίπτσωη θα δείξει την κατεύθυνση, θα γράψει το αποτέλεσμα, που το θέλουμε θετικό για τον άνθρωπο. Αυτό που προέχει μέσα στις σύγχρονες άκρως αντινομικές συνθήκες είναι η συνειδητή πράξη προς την κατεύθυνση του ξεπεράσματος, του ιστορικού ξεπεράσματος. Προς ποια όμως νέα κατάσταση; Προς μια νέα παγκοσμιοποίηση, προς την αποπαγκοσμιοποίηση χωρίς ριζική αλλαγή των κοινωνικών δομών, ενός εναλλακτικού σχεδίου, χωρίς την πλήρη, τη δομική ανασυγκρότηση του συστήματος θα είναι μάταιος κόπος και απώλεια μιας νέας ιστορικής ευκαιρίας. Με άλλα λόγια, μέσα στις σύγχρονες αβέβαιες κριτικές συνθήκες επιβάλλεται περισσότερο από ποτέ άλλοτε η ανάγκη για αυτοπροσδιορισμό του υποκειμένου, του ιστορικά συνειδητοποιημένου υποκειμένου.

Το σύστημα ωθεί (όπως έχουμε αναλύσει και στο Θεωρία Πολιτισμού Τ. ΙΙ, Ψηφίδα) προς το αντισύστημα, το παράγει εμμενώς. Όμως αυτή η τάση δεν αρκεί για την ανατροπή του, καθόσον σε επίπεδο ιδεολογίας έχει διαμορφώσει και εμποτίσει το ανθρώπινο μυαλό με μια πρωτόγνωρης μορφής ολοκληρωτική ιδεολογία τον ασφαλειοκρατικό, ολοκληρωτικό συστημισμό. Μόνο αν ο συνειδητοποιημένος άνθρωπος, το κοινωνικό υποκείμενο συνολικά σπάσει τους ιδεολογικούς φραγμούς, που δημιουργεί ρητά ή υπόρρητα ο συστημισμός με τις σύμφυτες αλληλοεξαρτήσεις, δεσμεύσεις, ανασφάλειες ξεπεράσει το συστημικό συλλογικό υποσυνείδητο, όπως θα έλεγε σήμερα ο Γιούνγκ, θα γίνει κατορθωτή η ανατροπή, το ξεπέρασμα του συστήματος γενικά, της παγκοσμιοποίησης με τις μάσκες, τις πλάνες της και τους φετιχισμούς τους ειδικότερα.

Μέσα σε αυτές τις ιστορικές συνθήκες ο νέος ανθρωπισμός προκρίνοντας συνειδητά την αυτενέργεια ως απάντηση στην ισοπεδωτική αλλοτρίωση και πραγμοποίηση, την έμφαση ως απάντηση στην εκφυλιστική εργαλειοποίηση ή κρίση του Λόγου, την κριτική ως αντίποδα στον ενσωματισιακό και φοβικό συστημισμό, την ενάργεια ως μέσο διαφυγής από την εμμενή τάση προς την απολίθωση της σκέψης και της συνείδησης των ανθρώπων, την αποσπασματικότητα ως μεθοδική απάντηση στον συστημισμό χωρίς καμία βάση, αλλά που προκαλεί μέσα στην αυταρχική υπόσταση του δέος, διαμορφώνει τις προϋποθέσεις τουλάχιστον μεθοδολογικά- επιστημολογικά για τη συνολική ανατροπή, για το ιστορικό ξεπέρασμα μέσα από την επίτευξη μιας νέας σύνθεσης, θεμελιώδους αντι-μονοδιάστατης, αντιγραμμικής, αντι-αιτιοκρατικής και αντι-νορματιστικής. Η νέα σκέψη, η νέα σύνθεση, αν σύνθεση υπάρξει, θα είναι θεμελιωδώς ανοιχτή, δομική αυτοτροφοδοτημένη, αυτο-θεσμιζόμενη, ανοίγοντας έτσι συνέχεια το πεδίο προς το άλλο, το καινοτόμο, το δημιουργικό, το μοντέρνο, το αυτόνομο. Με βάση την αρχή της αντιστρεψιμότητας (renversibilité) και της αναδραστικότητας (réactivité) η νέα σκέψη θα ξεπερνά συνεχώς τον εαυτό της και η κοινωνία τον αυτοπροσδιορισμό της προς συνεχώς νέες κοινωνικές μορφές, με βάση τις αρχές του ανθρωπισμού, της αλληλεγγύης, της συμπαράστασης, της συμμετοχής, της ισότητας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της κοινωνικής εννοείται δικαιοσύνης. Έτσι οδηγούμαστε προς μια νέα διαλεκτική- συνθετική λογική και κοινωνική πράξη, μια νέα διαλεκτική της ανάλυσης και της σύνθεσης: την κατάσταση ανάλυση- σύνθεση, προς μια πολύπλοκη και σφαιρική διαρκώς διαλεκτική προς το άλλο, ως βάση, ως κύριο χαρακτηριστικό της απελευθερωμένης και χειραφετημένης κοινωνίας.

Με αυτά τα δεδομένα μας ενδιαφέρουν πρωταρχικά οι σύγχρονες εκφάνσεις του γίγνεσθαι, ακόμη και αν είναι επώδυνες, δεδομένου ότι αναμφίβολα εμπεριέχουν ή ίσως και να προαγγέλουν νέες θετικότητες: το πρόταγμα της χειραφέτησης και απελευθέρωσης από το δομικά αλλοτριωτικό ινστρουμενταλισμό, τον χρηματοοικονομισμό, τον καταναλωτισμό, ως προϊόν συνειδητής άρνησης, μιας νέας αρνητικής κοινωνικής διαλεκτικής εν τω γίγνεσθαι τους. Υπό αυτήν την οπτική χρειάζεται πλήρης επαναπροσδιορισμός των ανθρώπινων αναγκών, απόλυτη αναδιάρθρωση του συστήματος, που μέσα στο σύγχρονο ξεπεσμένο σύστημα είναι πρωταρχικά υλιστικές, ωφελιμιστικές, οπερασιοναλιστικές, όπως και η αλλοτριωμένη απόλυτα σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου. Η προώθηση με συνειδητό τρόπο πνευματικών, πολιτισμικών, δημιουργικών αναγκών του ανθρώπου, καθίσταται η απόλυτη προτεραιότητα από τώρα, καθόσον θα στοχεύσει στην καρδιά του υπάρχοντος ξεπεσμένου και αλλοτριωμένου συστήματος και θα ακυρώσει έστω και εν μέρει τις ανεξέλεγκτες μέχρι τώρα  δυνατότητες αναπαραγωγής τους. Και ως γνωστόν, σύμφωνα με τον Μαρξ, η μη δυνατότητα απρόσκοπτης αναπαραγωγής του συστήματος, οδηγεί στην κατάρρευσή του και τουλάχιστον διαμορφώνει καλύτερους όρους για την ανατροπή του. Το θέμα είναι μεγίστης σημασίας, ξεφεύγει κατά πολύ από τα επιφαινόμενα της κρίσης, οδηγεί κατευθείαν στην καρδιά της ίδιας της ύπαρξης του συστήματος, της απρόσκοπτης ή μη συνέχισης της κυριαρχίας και της ηγεμονίας τους. Και ακριβώς η αξία της διαλεκτικής φιλοσοφίας συνίσταται στο φωτισμό της μεγίστης αυτής αδυναμίας του συστήματος, η οποία θολώνει τη σκέψη από τα λαμπερά φώτα της χωρίς ραγίσματα ακόμη κυριαρχίας και ηγεμονίας του. Όμως το τέλος πλησιάζει. Καταρρέει μεταξύ των άλλων και η κατανάλωση πολυτελών αγαθών που φαινόνταν μέχρι τώρα παρουσίαζε την παγκοσμιοποίηση ως άτρωτη. Το βάθεμα της παγκόσμιας κρίσης και ο θεμελιακός συστημικός της χαρακτήρας ανοίγει τον δρόμο, στην ανάπτυξη και καλλιέργεια των άυλων, των πνευματικών αγαθών, της Charité της τέχνης και της κουλτούρας. Ανοίγει το δρόμο προς νέες μεταμορφώσεις, νέους μετασχηματισμούς, κοινωνικούς ιδεολογικούς, διανοητικούς χωρίς σταματημό. Και η αποδέσμευση αυτή από το καπιταλισμό, το θεσμισμό, το συστημισμό του ανθρώπου σήμερα ανοίγει μια ρωγμή στο κυρίαρχο σύστημα προς το άλλο, το ανθρώπινο, το εναλλακτικό, το δημιουργικό, το γνήσιο, το αυθεντικό: προς τον αυτο-προσδιορισμό του ανθρώπου, με έμφαση στην τέχνη, την κουλτούρα, την αισθητική, την παιδεία, την καλλιέργεια, τον πολιτισμό γενικότερα.

Και εδώ ανακύπτει ένα μέγιστο πρόβλημα: η ανθρωπότητα μπαίνει στην περίοδο της πραγματοποίησης της φιλοσοφίας; Ο άνθρωπος θα μετατραπεί πραγματικά σε κοινωνικό ον, ξεπερνώντας τον απόλυτα αλλοτριωτικό ατομικισμό του; Για τον Μαρξ μόνο να τεθούν εκ νέου με ριζοσπαστικό τρόπο αυτά τα μέγιστα θέματα συνιστούν μια εξίσου μέγιστη κατάκτηση. Στόχος πάντοτε θα πρέπει να παραμείνει για τη συνειδητή ανθρωπότητα η επική αυτή προσπάθεια. Κατά τον Λεφέβρ, έχοντας ήδη αρχίσει το ξεπέρασμα, έχουμε μπει στη νέα μακρά περίοδο της μεταφιλοσοφίας, της απελευθερωτικής κοινωνικής πράξης.