ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ-ΜΟΝΤΙΛΙΑΝΙ-ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ

  Β.ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ-ΜΟΝΤΙΛΙΑΝΙ-ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ*

 

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Κατά τη θεωρία των μικροδομών, όπως την έχουμε εισηγηθεί¹, από αισθητικής άποψης έχουν ιδιαίτερη σημασία οι μικροδομές του έργου ενός καλλιτέχνη, αλλά συγχρόνως και η  οικογενειακή και η ατομική  ιστορία των πρωτοπόρων καλλιτεχνών και στην περίπτωσή μας του Μοντιλιάνι, αλλά και των άλλων που έχουμε μελετήσει: Τζιακομμέτι, Στέρη, Σκλάβου, Στάμου, Σαραφιανού κ.α.

Η ανάδυση της μοντέρνας τέχνης ως γένεση νέων μορφών, δομών και μικροδομών.

Η σύμπτωση, η τομή της εξέλιξης των δύο δομών (μικροδομής και γενικής δομής).

Η διαλεκτική αυτή των δύο διαδικασιών, η αλληλοεπίδραση και η αλληλόδρασής τoυ.

Η μικροδομή (ή οι μικροδομές) των έργων του Μοντιλιάνι και η γενικότερη δομή του έργου του (όλον). Η διαλεκτική του όλου με το μέρος και αντίστροφα.

Το σημαντικό είναι ότι υπήρξε και αναπτύχθηκε αυτή η διαλεκτική τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο του μετασχηματισμού του καπιταλισμού σε μονοπωλιακό και λειτούργησε προς την κατεύθυνση της δημιουργίας απελευθερωτικών μορφών. Ότι διαμορφώθηκε μια διαλεκτική της απελευθέρωσης των μορφών, αλλά και δια των μορφών.

Η διαλεκτική της συνειδητής πράξης του πρωτοπόρου Μοντιλιάνι προς τον μοντερνισμό, τον αισθητισμό του μοντερνισμού, την αυτονόμηση και γενικότερα την αυτονομία και τον αυτοπροσδιορισμό δια μέσω της αισθητο-καλλιτεχνικής πράξης.

 

*. Το παρόν κείμενο και η γενικότερη θεωρητικοποίηση για τον Μοντιλιάνι, βασίζονται στη διάλεξή μας με τίτλο «Ο Μοντιλιάνι υπό την οπτική της Κριτικής θεωρίας» στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Φ.Σ. Παρνασσός στις 20/3/2024.

 

ΜΕΤΑ-ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Η διαφορά μεταξύ Μονμάρτης και Μονπαρνάς και συμμετρικά: Place de Vosges – Place

de Clichy, ως τόποι αναφοράς της πρωτοπορίας στις διάφορες περιόδους της εμφάνισης και ανάπτυξής της.

 

Μοντιλιάνι. Η γένεση της μοντερνιστικής πρωτοπορίας αφετηριακά με επίκεντρο τον Μπρανκούζι, και στη συνέχεια  τον ίδιο.

Μοντιλιάνι: Από τη Μονμάρτη στο Μανπαρνάς.

Είναι άλλη η αισθητοκαλλιτεχνική και κοινωνική κοινότητα της τετράγωνης Place de Vosges με τις στοές της και άλλες αυτές των άλλων περιοχών, αλλά σχετικά διαφορετική η  ιστορική περίοδος που  ήταν ένα κέντρο της πρωτοπορίας.

Η Place de Vosges ήταν  αρκετά κλειστή,  clultivé,  καλλιεργημένη, κοινωνικά ανώτερη.

 

Μονπαρνάς: Κέντρο – απόκεντρο του Παρισιού, του καπιταλισμού, του πολιτισμού, στο οποίο αναπτύχθηκε η πρωτοπορία του ιστορικού μοντερνισμού των αρχών του ΧΧου αι. Στη συνέχεια αναπτύχθηκε σε διασύνδεση και το St Germain des Prés, που ήταν πιο κεντρικό. Έτσι ο μοντερνισμός έγινε το επίκεντρο της όλης πολιτισμικής ζωής του Παρισιού και για μια περίοδο: 1945-75 όλου ίσως του κόσμου παράλληλα και σε σχετικά διασύνδεση με τη Ν. Υόρκη.

 

Ακόμη και τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά του Μονπαρνάς  στην αρχή του ΧΧου αι. φαίνεται ότι ευνοούν τη γένεση και τη γιγάντωση της πρωτοπορίας. Πολλά μικρά στενά, μικρά σπίτια, φως ανεμπόδιστο γιατί δεν υπάρχουν υψηλά κτίρια, γειτονιά, ανθρωπιά.

Η απλή ζωή του Μονπαρνάς και η μοντέρνα τέχνη, αλλά σε στενή διασύνδεση και με τα διάσημα καφέ του της μεγάλης λεωφόρου Μονπαρνάς.

Ο κοσμοπολιτικός πολιτισμός του Μονπαρνάς.

Ο δημόσιος χώρος των καφέ του, με την έννοια του Χάμπερμας, αλλά είναι και ιδιότυπος κοσμοπολιτικός, διεθνής.

Η ιδιότυπη διαλεκτική του χαμηλού με το υψηλό, του απλού με το σύνθετο. Το ιδιόμορφο πολιτισμικό, πνευματικό στοιχείο του Μονπαρνάς την εποχή αυτή (αρχές του ΧΧου αι.). Το (μοντερνιστικό) μοντέρνο τίναγμα προς τα εμπρός που συντελείται στο Μονπαρνάς.

Οι μεταμορφώσεις, οι μετεξελίξεις του Παρισιού και των Quartier του. Οι διαφορές των quartier, κοινωνικές και πολιτισμικές. Μονπαρνάς: Ιδιότυπο Κέντρο-απόκεντρο, κοινωνικό και πολιτισμικό. Η μοντερνιστική δυναμική της διεθνούς καλλιτεχνικής κοινότητας του Μονπαρνάς.

Το Παρίσι με την πολυμορφία, την κοινωνική, πολεοδομική και πολιτισμική-ιδεολογική, παγκόσμιο κέντρο της πολιτικο-ιδεολογικής και πολιτισμικής πρωτοπορίας. Η εγγενής, η ενδογενής τάση προς το υψηλό, το πνευματικό. Η αντίθεση των quartier bourgeois με τα εργατολαϊκά. Η γένεση και ανάπτυξη της ιστορικής αισθητικής και καλλιτεχνικής πρωτοπορίας αρχικά στην πλατεία των Vosges, μετά στη Μονμάρτη και συμμετρικά στην πλατεία του Κλισύ. Μετά στο Μονπαρνάς και στη συνέχεια στο St. Germain de Prés.

 

Ο Μοντιλιάνι υπό την οπτική της απελευθερωτικής, απελευθερωσιακής διαλεκτικής του Μαρκούζε: Η αρχή της νέας αισθαντικότητας του Μαρκούζε με αναφορά τον Τιτσιάνο επιβεβαιώνεται από την όλη πρακτική του Μοντιλιάνι και την αισθαντικότητα και συγχρόνως τον αισθητισμό του έργου του.

 

Προσέγγιση της αισθητικής του Μοντιλιάνι υπό την οπτική της μαρκουζεϊκής ανάγνωσης του έργου και του παραδείγματός του Μοντιλιάνι, προς μια νέα απελευθερωτική από τον ορθολογισμό αισθητική προσέγγιση, με κυρίαρχο θέμα τον αισθητισμό του, ίδιο, προάγγελο του αισθητισμού της αμφισβήτησης της δεκαετίας 1960-70: Ο αισθητισμός ως προϋπόθεση της απελευθέρωσης της υποκειμενικότητας, του ανθρώπου.

Προάγγελος αυτής της απελευθερωτικής τάσης, κατάστασης ήταν ο Τιτσιάνο, το κίνημα των Pietà, και ακόμη πιο πίσω ο αισθητισμός των γυναικών, του κινήματος του Ιησού.

 

Αισθαντισμός – Αισθητισμός,  και ακόμη περισσότερο ο αισθαντισμός ως προϋπόθεση, ως αναφορά του αισθητισμού. Ως πρότυπό του. Ειδικότερα ο γυναικείος.

Και από το δίπολο αισθαντισμός-αισθητισμός φθάνουμε στον αισθητισμό-αισθαντισμό. Στον αυτόνομο, αυτονομημένο από τις κοινωνικές συνθήκες αισθητισμό ως γενικότερο ιδεολογικό πρόταγμα αυτονομίας, αυτοκαθορισμού, απελευθέρωσης.

 

ΠΡΩΤΟΠΟΡΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΙΛΙΑΝΙ

Στο Μονπαρνάς ο μοντερνισμός γίνεται πλέον αυτόνομο ρεύμα. Ένας από τους λόγους ήταν η διεθνής σύνθεση των απάτριδων καλλιτεχνών,  που δεν είχαν τίποτε να χάσουν. Έτσι δημιούργησαν μία αυτόνομη πολιτισμική, ιδεολογική, αισθητική κοινότητα. Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η διαρκής τάση προς τον αυτοπροσδιορισμό, προς το διαρκώς άλλο, το αφαιρετικό ακόμη και αφηρημένο: Από την απάτριδα συγκεκριμενικότητα του οικονομικού τίποτα στη διεθνή μοντερνιστική αφαίρεση.

Άλλος λόγος που επηρέασε αυτή τη διαδικασία  ήταν  η άμεση σχέση που αναπτύχθηκε του περιφερειακού Μονπαρνάς και  σε μικρή απόσταση από το κέντρο του Παρισιού. Στο Παρίσι υπάρχει κυριαρχική άποψη του κέντρου, η κεντρική σύλληψη του πολιτισμικού  γίγνεσθαι. Στο Μονπαρνάς αναπτύχθηκε η τάση προς τη μοντερνιστική απελευθέρωση σε διαλεκτική σχέση με το κέντρο. Έτσι αυτή έτεινε  να γίνει κεντρική μέχρι τη μεταφορά της πρωτοπορίας αργότερα στο St. Germain des Prés. Στη συνέχεια με τη κρίση του μοντερνισμού η καλλιτεχνική κίνηση αποκεντρώθηκε ή ακόμη διασπάστηκε, μετατρεπόμενη σε οπιστοφυλακή με περισσότερες τοπικές  αναφορές. Έτσι το St Germain des Prés απέκτησε ακριβώς χαρακτήρα οπιστοφυλακής (arrière garde)  της πρωτοπορίας.

 

Σεζάν, Λωτρεαμόν: Αντιστροφή, ιδεολογική αντιστροφή.

Μετά τον νεαρό Μαρξ (: Η γερμανική ιδεολογία, Gutenberg) η δεύτερη σύλληψη-θεωρητικοποίηση της αντιστροφής. Η εισφορά του Μοντιλιάνι: Η μοντέρνα, μοντερνιστική πλέον εκδοχή της αντιστροφής στην τέχνη, στη συνέχεια της λίγο-πολύ ιμπρεσιονιστικής, και πρώτης ίσως  καλλιτεχνικής-αισθητικής εκδοχής της αντιστροφής από τον Λωτρεαμόν. Η συστηματοποίηση της (αντιστροφής), από τον Αντόρνο, ως θεωρητική γενικά και ως μοντέρνα αισθητική κατασταση - ειδικότερα. Η καθοριστική επίδραση της αντορνικής αντιστροφής στους καταστασιακούς και ειδικότερα στον Βανεγκέμ. Η θεωρητικοποίηση στη συνέχεια αυτής της έννοιας-κατάστασης από τους Καταστασιακούς.

Μοντιλιάνι: Κατάπτωση, παρακμή, καταραμένος καλλιτέχνης, αλλά και με τάση προς το ξεπέρασμα: Aufhebung.

 

Μοντιλιάνι: Η υπέρτατη σημασία, αξία της ανθρωπιστικής κουλτούρας και διανόησης. Η ιδιαιτερότητα της σοσιαλιστικής – ανθρωπιστικής διανόησης και κουλτούρας, υπό την άμεση επίδραση της ανερχόμενης σοσιαλιστικής ιδεολογίας στα τέλη του 19ου αι. - αρχές του ΧΧ^ου αι., και μάλιστα με ηγεμονικές τάσεις, όπως έλεγε ο Γκράμσι.

Η κρίση και η κατάρρευση στη συνέχεια της αστικής τάξης και κουλτούρας οδηγούν στην έκφραση της σύγχρονης, της νέας, της μοντέρνας πλέον αυτής κατάστασης με αισθητικούς, με κριτικούς - αισθητικούς όρους από τον Μοντιλιάνι. Ενώ η τάση, η ανάγκη για την πνευματική, ανθρωπιστική, πολιτισμική αναβάθμιση παραμένει πάντοτε αναγκαία και επιβαλλόμενη, η διάλυση της αστικής-καπιταλιστικής κοινωνίας που επιφέρει βιαία η εισαγωγή του τεϋλορισμού και του φορντισμού, διαλύει την κοινωνία ολόκληρη, την τέχνη και την κουλτούρα. Έτσι η μοντέρνα  τέχνη που αναδύεται στις αρχές του ΧΧ^ου αι. με πρωτεργάτη τον Πικάσο, τον Μπρανκούζι, τον Μοντιλιάνι κ.α. σιγά-σιγά γίνεται ουσιαστικά μια τέχνη χωρίς υποκείμενο. Ή μια τέχνη-υποκείμενο η ίδια, υποκαθιστώντας το κοινωνικό υποκείμενο σε κρίση πλέον, σε διάλυση, παντού στην αναπτυγμένη δύση. Η Ρωσία παραμένει μια χώρα, λόγω του μεγέθους της, αλλά και της σχετικής καθυστέρησής της με μικρό μεν αλλά συμπαγές προλεταριάτο. Και για αυτό μέσα σε συνθήκες  διαρκούς κρίσης από το 1905 οδηγείται σε διαρκείς κοινωνικές, αλλά και αισθητικές επαναστάσεις. Βέβαια και στη Ρωσία με τη γένεση της κίνησης του ΛΕΦ η αισθητική πρωτοπορία αυτονομείται και ως ένα βαθμό γίνεται η ίδια και υποκείμενο, υποκαθιστώντας σε ένα βαθμό την κοινωνική τάξη, η οποία δείχνει τάσεις προσαρμογής.

 

ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ-ΜΟΝΤΙΛΙΑΝΙ

Και στο βάθος πάντοτε ο μονοπωλιακός πλέον καπιταλισμός. Η κριτική θεωρία αναδύεται λίγο μετά το Μοντιλιάνι με αναφορά το μονοπωλιακό καπιταλισμό πλέον και τις παθολογίες του, τις κρίσεις, τις αντινομίες του. Από την άποψη αυτή ο Μοντιλιάνι ήταν ένας αισθητικός προάγγελος (precurseur) της Κριτικής θεωρίας, και πρώτιστα της αισθητικής, αλλά και της κοινωνικής.

Δεν έχουμε βρει αναφορές των Αντόρνο, Μπένζαμιν, Μαρκούζε στον Μοντιλιάνι. Οι θεωρητικοί αυτοί της Σχολής της Φρανκφούρτης αναφέρονται όμως στον Λωτρεαμόν, στους καταραμένους ποιητές κ.α. Υπάρχει δε και η καθοριστική νέα θεωρητικοποίηση της αισθαντικότητας-αισθητικής, και ειδικότερα της γυναικείας, από τον Μαρκούζε μέσα στο γενικότερο απελευθερωτικό πνεύμα της δεκαετίας του 1960, που με αναφορά τον Τιτσιάνο, και πρώτιστα τον αισθητισμό του, ο οποίος δημιουργεί μια ρωγμή στο αυστηρό ορθολογικό πλαίσιο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, δίνοντας μια πρωτόγνωρη για τα νεώτερα χρόνια αισθαντική-αισθητική διέξοδο στη συνέχεια και των πρωτοχριστιανικών και άλλων νεώτερων παρόμοιων τάσεων. Η τέχνη έτσι του Μοντιλιάνι μπορεί να προσεγγιστεί υπό μια νέα κριτική-απελευθερωτική οπτική. Ως τέχνη μοντέρνα και χειραφετημένη γενικά, από την κυρίαρχη καπιταλιστική ηθική του ορθολογισμού, του ωραίου, της υποκρισίας κ.α. μας εισάγει σε μια σύγχρονη απελευθερωτική κριτική θεωρία, πριν αυτή συγκροτηθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1930  και ανανεωθεί στις δεκαετίες του 1950-60. Πρόκειται για μια απελευθερωτική-απελευθερωσιακή αισθητική σύλληψη και συνάμα κριτική θεωρία σε όλα τα επίπεδα, από τον άνθρωπο μονάδα-μικροδομή μέχρι την κοινωνία ολόκληρη χωρίς διακρίσεις διαχωρισμούς, εξαιρέσεις, αποκλεισμούς κ.α.

Το απελευθερωτικό πρότυπο - αναφορά του Μοντιλιάνι ουσιαστικά παραμένει μέχρι τέλος αυτό των σοσιαλιστικών εργατών του Λιβόρνο, και γενικότερα του γνήσιου, του αυθεντικού σοσιαλισμού του Λιβόρνο, αλλά και των αναρχικών τάσεων κ.α., όπως του Μαρκούζε ήταν και παραμένει μέχρι τέλος το σπαρτακιστικό ιδανικό  της επανάστασης στη Γερμανία του 1918, αλλά και αυτό του Φουριέ, άμεσο, αμεσοδημοκρατικό, συνεταιριστικό (κοπερατιβιστικό), συναδελφικό, αλλά και ελευθεριακό σύμφωνα με το ελευθεριακό πρόταγμα του μέγα καλλιτέχνη της τότε πρωτοπορίας  της υστεροαναγεννησιακής τέχνης Τιτσιάνο, που αποδέσμευσε την τέχνη από την απόλυτη κυριαρχία του Λόγου, ανοίγοντας  έτσι μια αξεπέραστη μέχρι σήμερα προοπτική.

 

Το σοσιαλιστικό κίνημα του Προυντόν επηρέασε καθοριστικά το εικαστικό κίνημα των  Macchiaioli: Κηλιδιστές, στην Ιταλία.

Οι πρωτεργάτες του κινήματος αυτού ήταν ο Fattori στο Λιβόρνο και ο Bardi, ο οποίος διέμενε σε σοφίτα μετά στη Φλωρεντία.

 

Η πρωτοπόρα και μοντέρνα καλλιτεχνική πρακτική του Μοντιλιάνι είναι συγχρόνως και μια κριτική ερμηνευτική του συστήματος, του παραλογισμού, των αντινομιών, της βαθύτερης αλλοτρίωσής του.

 

Μοντιλιάνι: Ο μοντερνισμός της αβεβαιότητας, η αισθητοποίηση της δομικής αβεβαιότητας του γίγνεσθαι του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Η μοντιλιανική καθορισμένη άρνηση του πολιτισμού του μονοπωλιακού καπιταλισμού, του συστήματος γενικότερα. Ολική καθορισμένη άρνηση των συμβάσεων, των συμβατικοτήτων, των νορμών, της ηθικής του συστήματος. Του συστήματος σε όλες τις εκφάνσεις, τις εκδοχές, τις εκδηλώσεις του.

 

Δάντης – Λωτρεαμόν

Μοντιλιάνι: Σύνθεση της επικούρειας - στωϊκής δαντικής τάσης, προσανατολισμένης προς το συγκεκριμένο, το υπάρχον και στην ποιητική του και της νεοπλατωνικής ανυψωτικής τάσης. Η όλη αυτή σύλληψη - και πρακτική είναι συγχρόνως και αντινομική, η οποία προσπαθεί να διαλεκτικοποιηθεί. Ο αισθητισμός του Μοντιλιάνι ως διαρκής συνειδητή προσπάθεια σύνθεσης, ξεπεράσματος.

Μεταμόρφωση: Ο Οβίδιος ως  προέλευση της  τάσης ξεπεράσματος της ορθολογιστικής νόρμας,  ανοίγματος μιας ρωγμής στην ιδεολογική κυριάρχηση του συστήματος.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1. Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ.