Η ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣ

Γ. ΚΟΥΤΣΑΦΑΣ

Η ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣ

Γεια σας ονομάζομαι Κουτσαφάς Γιάννης και είμαι διδάκτορ Ιστορίας της Τέχνης. Στη διατριβή μου, την οποία εκπόνησα με επιβλέπων τον κύριο Καθηγητή Βασίλη Φιοραβάντε, μελέτησα την περίπτωση του καλλιτέχνη Κάζιμιρ Μάλεβιτς. Στα πλαίσια αυτής της διατριβής προέκυψε ένα σημαντικό θέμα, αυτό της εικαστικής διαλεκτικής του Μάλεβιτς, καθώς και η σχέση της με τους Μαρξ και Χέγκελ.

Για να κατανοήσουμε την διαλεκτική του Μάλεβιτς, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη την  χεγκελιανή προσέγγιση,  σύμφωνα με την οποία οι όποιες αντιφάσεις, δηλαδή μια θέση και μια αντίθεση καταργούνται (καταλύονται) από κάποιο ανώτερο επίπεδο αλήθειας, που μπορεί να είναι μια νέα θέση, οπότε και λέγεται σύνθεση ή μια νέα αντίθεση. Βλέπουμε και στο διάγραμμα ότι στο κατώτερο επίπεδο υπάρχει μια θέση, που υποστηρίζει μια άποψη και μια αντίθεση που υποστηρίζει μια άλλη άποψη. Αυτές οι δύο καταλύονται με την εμφάνιση μιας νέας θέσης, που λέγεται με τη σειρά της σύνθεση, είτε μιας νέας αντίθεσης. Το μοντέλο αυτό συνεχίζεται προς τα ανώτερα επίπεδα με τον ίδιο τρόπο.

Η τελευταία αυτή Εγελιανή διαδικασία (γενικότερα καθιερώθηκε και έγινε αποδεκτή) είναι εκείνη που κατευθύνει τελικά την ατομική σκέψη, όσο και την παγκόσμια ιστορία, σύμφωνα πάντα με το σχήμα (ακολουθία): «Θέση» - «Αντίθεση» - «Σύνθεση».

Ο Μάλεβιτς κατά ένα εγελιανό τρόπο κατασκευάζει σιωπηρά ένα τριμερές σύστημα, για να διερευνήσει την ιστορία της τέχνης. Στην έκθεση του για την εξέλιξη της λέξης πνεύμα, ο Χέγκελ χωρίζει την ιστορία σε τρεις περιόδους. Η πρώτη είναι μια περίοδος  συνολικής άγνοιας των ικανοτήτων, στην οποία ο άνθρωπος αρχίζει διαισθητικά να διερευνά τη φύση. Ο Malevich ταύτισε αυτή την περίοδο με την πρωτόγονη τέχνη, που  (κάπως απροσδόκητα) φιλοδοξεί να μιμηθεί τη φύση, ή να την αντιγράψει δουλικά. Αυτή είναι η αρχική θέση του Μάλεβιτς στο Χεγκελιανό τρίπτυχο.

Η δεύτερη φάση του Χέγκελ δείχνει την αργή στροφή προς μια κατάσταση της συνείδησης στην οποία ο άνθρωπος προσπαθεί να διαχωρίσει τον εαυτό του από τη φύση, αν και ο διαχωρισμός παραμένει μόνο μερικός ή ατελής. Ο Malevich συνδέεται αυτή την περίοδο με τον Φουτουρισμό τον Κυβισμό, τον Κυβοφουτουρισμό και τον Αλογισμό του, τεχνοτροπίες για τις οποίες θα μιλήσουμε σε λίγο. Η άρνηση αυτή του Μάλεβιτς για τη συμβατική τέχνη του παρελθόντος αντιστοιχεί στην αντίθεση του Χεγκελιανου τρίπτυχου. Το τρίτο και τελευταίο στάδιο της άποψης του Χέγκελ για την εξέλιξη είναι εκείνο στο οποίο το πνεύμα το ίδιο αποσπάται από τη φύση και επιτυγχάνει την απόλυτη ελευθερία, αποτελώντας έτσι καθαρή καθολική μορφή με την οποία η πνευματική ουσία επιτυγχάνει την απόκτηση συνείδησης. Ήταν αυτή η κίνηση προς μια προηγμένη εσωτερική πνευματικότητα που ο Malevich αισθάνθηκε και είχε ξεκινήσει από τον Ρεαλισμό, τον ιμπρεσιονισμό, τον κυβισμό, τον φουτουρισμό και κατέληξε στον Σουπρεματισμό του.

Πιο συγκεκριμένα ο Μάλεβιτς αρχικά επηρεάστηκε από το Συμβολισμό του Ματίσε, και στη συνέχεια ακολούθησε τον κυβισμό του Πικάσο. Κυβισμός και Φουτουρισμός δημιουργούν το κυβοφουτουρισμό του Μάλεβιτς. Το ζαούμ των Κρουτσόνιχ και Χλεμπνίκοφ σε συνδυασμό με τον κυβοφουτουρισμό οδηγεί το Μάλεβιτς στη δημιουργία των αλογικών του πινάκων, που είναι και το τελευταίο στάδιο πριν ο Μάλεβιτς ιδρύσει τον Σουπρεματισμό του.

Ο Σουπρεματισμός πρόσθεσε την σύνθεση στην αντίθεση του κόσμου και του άνθρωπου, του αντικειμένου και της σκέψης. Καθρεφτίζει και ίσως δανείστηκε από την «Φιλοσοφία των Καλών Τεχνών» του Χέγκελ.

Ο Χέγκελ όπως και ο Μάλεβιτς ήθελε μια τέχνη για την τέχνη. Μια τέχνη στην οποία ο θεατής δεν θα βλέπει ένα έργο για την ομορφιά του ή για να παρατηρήσει την ικανότητα του καλλιτέχνη στο να αναπαριστά την φύση, αλλά μια τέχνη όπου ο σκοπός της είναι, να αναδείξει την ελευθερία του πνεύματος στην απόλυτη μορφή και έτσι να βοηθήσει στην πραγματική απελευθέρωση του ανθρώπου και να τον βοηθήσει να καταλάβει ποιος πραγματικά είναι.

Σαν σύμβολο του Σουπρεματισμού του, ο Malevich επηρεασμένος από τον Μάρξ χρησιμοποιεί ένα τετράγωνο, αφού ένα «τετράπλευρο κύτταρο» στο σουπρεματιστικό σύστημα, είναι η πιο «οικονομική» εικόνα τέχνης ή μορφή ενέργειας.

Το σημαντικότερο έργο του λοιπόν, το Μαύρο τετράγωνο αναπαριστάνει μια προσπάθεια ώστε να κινηθεί η ζωγραφική πέρα από τη βεβαρημένη πλαστικότητα του κυβισμού, μέσα στο βασίλειο της απόλυτης πραγματικότητας. Σε αυτό ο πίνακας και αυτό που περιγράφει είναι το ίδιο πράγμα. Η εικόνα είναι απόλυτη. Δεν αναπαριστάνει πια, απλά είναι. Η υλική παρουσία ξεπερνά την ψευδαίσθηση και φαίνεται ότι βρισκόμαστε πια στο χώρο του πραγματικού. Μια ασάφεια παραμένει. Το τετράγωνο είναι ξεχαρβαλωμένο και ατελές. Οι πλευρές του δεν είναι παράλληλες. Πιστεύω ότι υπάρχουν δύο λόγοι για αυτό. Πρώτον σε όλα τα σουπρεματιστικά έργα του Μάλεβιτς οι άκρες των σχημάτων δεν είναι τελείως παράλληλες. Αυτή η αδεξιότητα και η έλλειψη ευθυγράμμισης φαίνεται να ενεργοποιεί όλο τον χώρο του έργου. Στο Μαύρο τετράγωνο οι μη ευθυγραμμισμένες άκρες ενεργοποιούν το λευκό περίγραμμα σαν ένα ενιαίο χώρο. Τα έργα του Μάλεβιτς, ενώ είναι φτιαγμένα από απλά στοιχεία είναι εξαιρετικά περίπλοκα στις μεταξύ τους εσωτερικές σχέσεις. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι το Μαύρο τετράγωνο είναι ακόμα σε μια κατάσταση γίγνεσθαι, ακόμα εξελίσσεται και δεν είναι τέλειο. Υπάρχει κάτι δελεαστικό σε ένα ασταθές τετράγωνο. Η ατέλεια του θεσπίζει μια ανθρώπινη διάσταση σε ό, τι διαφορετικά θα ήταν ένα κρύο, αφηρημένο ιδανικό.

Το μαύρο τετράγωνο είναι ένα «κάτι» που απεικονίζεται ενάντια στο λευκό φόντο του καμβά. Ο Malevich σημειώνει ότι ο καμβάς ήταν ένα παράθυρο μέσα από το οποίο ανακαλύπτουμε τη ζωή. Ο σουπρεματιστικός καμβάς χρησιμοποιεί λευκό για να αντιπροσωπεύει μια πραγματική αίσθηση του απείρου. Το μαύρο τετράγωνο πρέπει, επομένως, να θεωρηθεί ως «κάτι» που ζει στο άπειρο του «τίποτα». Στην πραγματικότητα, η εικόνα, εμφανίζοντας το μαύρο τετράγωνο επάνω στο λευκό τετράγωνο του καμβά, παράγει μια κατάσταση απροσδιοριστίας, διότι αντιμετωπίζουμε μια ατελείωτη γραμμή της διαλεκτικής αντιθέσεων ή των σημασιοδοτικών συστατικών των δυαδικών δομών του φωτός και του σκότους, θετικού και αρνητικού, κλπ.

Το χρώμα του Σουπρεματισμού μεταξύ του 1915-1917 ξεκίνησε το 1915 με το Κόκκινο τετράγωνο και έπειτα δημιουργήθηκαν περίπλοκες πολύχρωμες συνθέσεις που αντιπροσωπεύουν μια ποικιλία από στατικές, δυναμικές και ρυθμικές κατασκευές σχημάτων στη διαλεκτική της ολοκλήρωσης και της διάλυσης τους. 

Ο Λευκός Σουπρεματισμός ολοκλήρωσε την πορεία της κίνησης από της στοιχειώδεις, μονόχρωμες, μαύρες συνθέσεις σε σύνθετες, πολύχρωμες κατασκευές και πίσω στις απλές, μονόχρωμες, λευκές δομές.

Κάθε φάση ξεκίνησε με τη βασική μορφή του τετραγώνου που εξελίχθηκε σε πιο σύνθετες κατασκευές. Οι Αντιθέσεις, εντάσεις και οι κινήσεις των χρωματιστών μορφών φιλοδοξούν να εξαφανιστούν μέσα στην ενότητα του λευκού άπειρου. Σύμφωνα με τους όρους του διαλεκτικού υλισμού, ο λευκός Σουπρεματισμός σήμαινε την προσέγγιση στην απόλυτη αλήθεια, η οποία, σε μία από τις πτυχές της, συμβολίζεται με τον κομμουνισμό.  

Αν προσπαθήσουμε να αντιστοιχίσουμε τα 3 τετράγωνα του Μάλεβιτς βλέπουμε την εξής σχέση: Μετά από ένα μαύρο τετράγωνο που μηδένισε τις μέχρι τότε επικρατούσες εικαστικές αντιλήψεις, έρχεται ένα κόκκινο τετράγωνο το οποίο σηματοδοτεί την Επανάσταση. Μετά το τέλος της Επανάστασης μπορεί πλέον να επιτευχθεί το λευκό ως καθαρή κίνηση. Για το λόγο αυτό πιστεύω ότι τα 3 αυτά έργα αποτελούν μια εικονογράφηση του χεγκελιανού σχήματος θέση – αντίθεση – σύνθεση.

Με βάση αυτή ερεύνησε και επέκτεινε ο Μαρξ τον διαλεκτικό υλισμό.

Εδώ βλέπουμε ότι στον αρχαίο κόσμο η κοινωνία ήταν χωρισμένη σε ευγενείς και σκλάβους. Στη συνέχεια με το φεουδαρχικό σύστημα οι κοινωνικές τάξεις χωρίστηκαν σε λόρδους και δουλοπάροικους. Στη βιομηχανική κοινωνία υπήρχε η διάκριση ανάμεσα σε αστούς και προλεταριάτο. Μετά από τη βιομηχανική εποχή ακολουθούν ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός. Δηλαδή βλέπουμε πάντοτε ότι την κάθε ανάπτυξη την ακολουθεί μια επόμενη αντίφαση. Υπάρχει λοιπόν μια ομοιότητα στην χεγκελιανή διαδικασία και στον διαλεκτικό υλισμό του Μάρξ.

Ο στόχος του Μάλεβιτς, όπως έδειξε και μέσα από το σουπρεματιστικό του μανιφέστο ήταν να κινηθεί πέρα από την απλή αναπαράσταση του αντικειμενικού κόσμου και να δημιουργήσει κάτι, που ήταν μια μη αντικειμενική αναπαράσταση αυτού που είδε ως  αληθινό σκοπό της τέχνης, μεταφέροντας αληθινό αίσθημα, η αίσθηση δηλαδή για κάτι πέρα από το απλό αντικειμενικό. Αισθάνθηκε ότι μειώνοντας τη τέχνη στη μορφή, σήμαινε ότι έδειχνε το πνεύμα της μη αντικειμενικής αίσθησης, το οποίο διαποτίζει τα πάντα.

Ο Μάλεβιτς θέλει απλά από εμάς, να ευχαριστηθούμε ένα ζωγραφικό έργο για αυτό που είναι. Αυτό το κάτι που είναι δεν είναι μια ζωγραφιά που αναπαριστάνει κάτι, αλλά είναι μια ζωγραφιά. Ο Μάλεβιτς λοιπόν είναι ένα παράδειγμα ενός καλλιτέχνη, για τον οποίο η τέχνη λειτουργεί για τον σκοπό της τέχνης. Θέτει το εξής στην τέχνη του. Το τετράγωνο συμβολίζει το συναίσθημα και το άσπρο φόντο το τίποτα, αυτό που υπάρχει πέρα από το συναίσθημα. Έτσι θέλει από εμάς, να ευχαριστηθούμε το συναίσθημα και προσπαθεί να το κάνει αυτό, συγκρίνοντας το με αυτό που ίσως υπάρχει ή δεν υπάρχει πέρα από το συναίσθημα, το άσπρο φόντο. Έτσι έχουμε συναίσθημα και όχι συναίσθημα, ύπαρξη και όχι ύπαρξη, θετικό και αρνητικό χώρο κ.λ.π. Κατά αυτό τον τρόπο ο Μάλεβιτς θέλει να είναι ικανός να μεταδώσει ένα συναίσθημα χωρίς να στηρίζεται σε αντικείμενα του αληθινού κόσμου ή στην αναπαράστασης τους.

Η ιδέα του Μαρξ ότι ο καπιταλισμός έκανε τον κόσμο μας μια ζωντανή αφαίρεση μπορεί να είναι αλλοτριωτική και ενδεχομένως απελευθερωτική. Η θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό και το χρήμα βρίσκει παρόμοια έκφραση στην αφηρημένη ζωγραφική, όπως σε αυτή του Μάλεβιτς.

Γίνεται πιο ξεκάθαρο αν στραφούμε σε μία από τις κύριες ιδέες του Μαρξ, σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο τα πράγματα πρέπει να έχουν μια αξία στην οικονομία της αγοράς. Γιατί οτιδήποτε, ακόμα και το ελάχιστο κοστίζει χρήματα; O Mαρξ απαντάει χρησιμοποιώντας την μορφή και το περιεχόμενο. Κάνει διάκριση ανάμεσα στην αξία χρήσης των πραγμάτων, που χρειαζόμαστε, για να ζήσουμε και να ευχαριστηθούμε και στην αξία της συναλλαγής. Για παράδειγμα, χρειαζόμαστε παπούτσια, για να περπατήσουμε και ίσως για να κάνουμε ένα είδος δήλωσης για την αίσθηση μας σχετικά με την μόδα. Η αξία της συναλλαγής είναι αξία αυτών των χρήσιμων αντικειμένων σε όρους χρημάτων. Αυτό είναι βέβαια κάτι, που μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε. Το ενδιαφέρον, όμως πράγμα που μπορούμε να παρατηρήσουμε εδώ είναι το γεγονός ότι εμπορευόμαστε όλα τα αγαθά, σαν να ήταν όλα το ίδιο πράγμα. Μπορούμε δηλαδή να μετασχηματίσουμε τα πάντα σε χρήματα. Έτσι χρησιμοποιούμε την αξία χρήσης των πραγμάτων σαν αφαιρέσεις όταν αυτά βρίσκονται στην εμπορική αγορά. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι η αξία των χρήσιμων πραγμάτων είναι το περιεχόμενο του κόσμου μας και το χρήμα είναι η μορφή του.

Στο σημείο αυτό έρχεται το μη αντικειμενικό. Αν ο Μάλεβιτς ήθελε την απόλυτη αίσθηση, κάτι πέρα από τα αντικείμενα του κόσμου, αυτό που ο ίδιος ονόμασε το πνεύμα της μη αντικειμενικής αίσθησης που διαχέει τα πάντα, με τον ίδιο τρόπο ο καπιταλιστής θέλει το απόλυτο χρήμα, το οποίο διαχέει τα πάντα σε μια καπιταλιστική κοινωνία. Για τον καπιταλιστή το συγκεκριμένο εμπόρευμα που πουλάει, η συγκεκριμένη αξία χρήσης που αγοράζεις σημαίνει κάτι το ελάχιστο για αυτούς. Αυτό που πραγματικά θέλουν είναι τα χρήματα, που αυτό το εμπόρευμα θα τους αποφέρει, η αξία που κάθε εμπόρευμα έχει κρυμμένη μέσα του. Έτσι μπορούμε να δούμε την αφαίρεση που διαπερνά, όχι μόνο όλη τη σκέψη στην καπιταλιστική κοινωνία, αλλά και όλη μας την δράση.

Στο σημείο αυτό μπορούμε να αναφέρουμε και τη φράση του Μαρξ, ότι δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει την ύπαρξη τους, αλλά η κοινωνική ύπαρξη τους που καθορίζει τη συνείδηση τους. Για παράδειγμα, δυστυχώς, στην καπιταλιστική κοινωνία ένας αρχιτέκτονας σίγουρα θα σκεφτεί τη μορφή του κτιρίου πριν ξεκινήσει την κατασκευή του, όμως τις περισσότερες φορές δε θα το κάνει αυτό για το καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα, αλλά για χρηματικούς λόγους. Πόσο θα κοστίσει η κατασκευή; Πόσο θα είναι το κέρδος μου; Διότι καθετί που κάνουμε είναι σε όρους χρημάτων, καθετί που σκεφτόμαστε επηρεάζεται από τα χρήματα και σαν αποτέλεσμα βλέπουμε τα πάντα γύρω μας σαν καθαρές αφαιρέσεις χρημάτων.

Το σημαντικό βέβαια σημείο για τον Μαρξ, ήταν ότι μπορείς να εφαρμόσεις τη λογική του χρήματος σε όλα τα αντικείμενα και τους σκοπούς εκτός από ένα. Την ανθρώπινη ελευθερία. Και εδώ το σημερινό καπιταλιστικό σύστημα έρχεται σε αντίθεση με τη θεωρία του Μαρξ, αφού καταλύει την ανθρώπινη ελευθερία, όπως έρχεται και σε αντίθεση και με τη σουπρεματιστική ιδέα του Μάλεβιτς για μια κοινωνία όπου θα επικρατήσει η απόλυτη τέχνη, η οποία φυσικά πρέπει να είναι απελευθερωμένη από την έννοια του χρήματος.

Μέσα από τη διδακτορική μου διατριβή και την μελέτη του Μάλεβιτς προέκυψε ένα νέο θέμα έρευνας αυτό της μορφολογικής και αισθητικής πολυμορφίας του Μάλεβιτς.  Το θέμα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό αφού καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τη γένεση και τη διαμόρφωση της Μοντέρνας Τέχνης. Γενικά με το θέμα του Μάλεβιτς στο εργαστήριο μας ασχολούμαι και εγώ και ο κύριος Καθηγητής Βασίλης Φιοραβάντες και άλλοι συνεργάτες, οι οποίοι θα σας μιλήσουν αργότερα. Για την καλύτερη διερεύνηση του θέματος έχουμε δημιουργήσει στο Blog του Εργαστηρίου μας μια ρουμπρίκα αφιερωμένη στον Μάλεβιτς, όπου δημοσιεύουμε τις πιο σημαντικές μας προσπάθειες. Όμως παρά την προσπάθεια του Εργαστηρίου μας θεωρούμε ότι το θέμα αυτό χρήζει μιας παγκόσμιας μελέτης και έρευνας.