Η αισθητική μορφολογία της Video Art και του περιβάλλοντος χώρου – από τον Nam June Paik στον Bill Viola.

ΑΣΠΑΣΙΑ ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΗ

Η αισθητική μορφολογία της Video Art και του περιβάλλοντος χώρου – από τον Nam June Paik στον Bill Viola.

Στη δεκαετία ρου 1970 η Video Art άρχισε σαν μία μορφή αισθητικής και πολιτικής αντίδρασης ενάντια στην τηλεόραση. Είναι ένα τεχνικό ηλεκτρονικό μέσο το οποίο δεν εφευρέθηκε από καλλιτέχνες, αλλά χρησιμοποιείται από αυτούς. Το βασικό χαρακτηριστικό ενός έργου Video Art από το οποίο προκύπτουν άμεσα οι δυνατότητες και οι ιδιαιτερότητές του, είναι ότι βασίζεται σε μία υλικοτεχνική υποδομή. Παράγεται και αναπαράγεται γρήγορα, επιτρέποντας τον άμεσο έλεγχο του τελικού προϊόντος χωρίς την μεσολάβηση των εργαστηρίων. Χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία οι δυνατότητες είναι μεγαλύτερες από αυτές του κινηματογράφου.

Το βίντεο ζωντανεύει μέσα από τη διάσταση του χρόνου και η ίδια η εικόνα παρουσιάζεται σε ρυθμική επανάληψη. Η δομή μετάβασης της πληροφορίας είναι διαφορετική από εκείνη της τηλεόρασης, του κινηματογράφου και της φωτογραφίας. Αυτό συμβαίνει γιατί η Video Art καθιστά δυνατή τη σύγχρονη παρουσία καλλιτεχνικής πράξης και πραγματικού γεγονότος, δίχως να προσφέρεται για κατανάλωση από τα τηλεοπτικά δίκτυα. Πηγή έμπνευσης υπήρξαν αρκετά καλλιτεχνικά κινήματα, θεωρητικές ιδέες, τεχνολογικά επιτεύγματα καθώς και ομάδες πολιτικού και κοινωνικού ακτιβισμού. Ήταν η εποχή της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής αλλαγής, γι’ αυτό μεγάλο μέρος της συγκεκριμένης τέχνης ήταν μορφολογικά και πολιτικά ριζοσπαστικό. Η δεκαετία του 1960, ήταν η περίοδος της βιομηχανικής ανάπτυξης, της υπερκατανάλωσης, της αύξησης των μέσων επικοινωνίας και της τηλεόρασης. Η εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας ήταν ραγδαία, μετέτρεψε το βίντεο από ακριβό μέσο στα χέρια εμπορικών εταιριών, σε ένα ευρέως διαδεδομένο καταναλωτικό προϊόν. Η Video Art αναδύεται από το περιθώριο και γίνεται ένα μέσο το οποίο ασκεί μεγάλη επιρροή στη σύγχρονη τέχνη. Στοιχεία του εξπρεσιονισμού και του πειραματικού κινηματογράφου, όπως εμφανίζονται στις δεκαετίες του 1920-1930 επηρέασαν την συγκεκριμένη τέχνη, τουλάχιστον στα πρώτα της δείγματα, η ωρίμανσή της έρχεται αργότερα με την επίδραση από διάφορα κινήματα.

Καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με το video την δεκαετία του 60-70 ήταν επηρεασμένοι από τα κινήματα των Fluxus, της Pop Art, της Performance, της Body Art, της Arte Povera, καθώς επίσης και με τη μουσική, τον πειραματικό κινηματογράφο και μια μεγάλη ποικιλία ετερογενών καλλιτεχνικών δράσεων όπως, εγκαταστάσεις (installations). Γενικά είχαν μια ολοκληρωμένη έκφραση που θα μπορούσε να φτάσει τις θεωρητικές αναζητήσεις του Bauhaus και της Ρώσικης Πρωτοπορίας.

Εδώ αξίζει να αναφερθεί ότι η Sony το 1965 κυκλοφόρησε την πρώτη φορητή βίντεο κάμερα, η εξέλιξη αυτή είναι κομβικής σημασίας για τους καλλιτέχνες, τους ακτιβιστές και το κοινό, δίνοντας την ευκαιρία στον κάτοχό της να καταγράψει το υλικό που επιθυμεί. Ο πρώτος που την χρησιμοποίησε ήταν ο κορεάτης καλλιτέχνης  Nam June Paik, ηγετικό μέλος του κινήματος Fluxus και μέντορας του Viola, ο οποίος τράβηξε σε βίντεο το 1965 την επίσκεψη του Πάπα του ΣΤ’ στη Νέα Υόρκη και μετά πρόβαλε το βίντεο στο κοινό ως χάπενινγκ. Με τον τρόπο αυτό η πρόθεση του δημιουργού ήταν να επιβληθεί σε ένα μαζικό μέσο βαπτίζοντάς το τέχνη και προσφέροντας την μοναδική δυνατότητα της επεξεργασίας και μεταμόρφωσης του ίδιου του χρόνου. Ήδη από το 1962 ο Nam June Paik είχε περιγράψει το έργο του ως «χρονοτέχνη» περικλείοντας σε μία λέξη τη μεγάλη επανάσταση της χρήσης του βίντεο και αργότερα της ψηφιακής τεχνολογίας στο χώρο των εικαστικών τεχνών. Η πράξη αυτή θεωρήθηκε η αφετηρία της Video Art. Στόχος του ήταν η ειρωνική στάση της τηλεόρασης σαν μέσο και η δυσπιστία του στην υποτιθέμενη κοινωνία της πληροφόρησης. Ο ίδιος έλεγε «η τηλεόραση μας επιτέθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας, τώρα κάνουμε την αντεπίθεση».

Οι τυπικοί και αναγνωρίσιμοι εκφραστικοί τρόποι του Paik είναι δύο: πρώτος η χρησιμοποίηση της τηλεόρασης με παραλλαγμένη τηλεοπτική εικόνα σαν στοιχείο γλυπτικής εγκατάστασης, όπως για παράδειγμα με το έργο «T.V. Budda» (1974) πιν. 1, όπου ένας ξύλινος καθιστός Βούδας κοιτάει το είδωλό του στην τηλεόραση και το έργο «Candle T.V.» (1975) πιν. 2, είναι μια άδεια τηλεόραση με ένα κερί που καίει. Από τα σημαντικότερα έργα αυτής της σειράς είναι το «Shigeto Budda» (1986) πιν. 3, όπου τρεις τηλεοράσεις που δείχνουν έργα των τριών καλλιτεχνών που επηρέασαν τονPaik και αυτοί είναι ο John Gage στη μουσική, Merce Canningham στο χορό και Marcel Duchamp στην τέχνη. Επίσης σημαντικό έργο είναι «Ο σκεπτόμενος» (1976) πιν. 4, αντίγραφο του αγάλματος του Rodin σε μικρότερο μέγεθος, να κοιτάζει το είδωλό του στην τηλεόραση. Το σύμβολο της δυτικής φιλοσοφίας είναι στο έλεος του ηλεκτρονικού μέσου, όπως ο Βούδας, του ποίου η αυτοσυγκέντρωση έρχεται σε αντίθεση με τη ρηχότητα της τηλεόρασης. Ο δεύτερος εκφραστικό τρόπος είναι η χρησιμοποίηση πολλών συσκευών με διαφορετικές εικόνες που εναλλάσσονται και μεταμορφώνονται με φρενήρη ρυθμό και συνήθως με τυχαία επιλογή. Το «τυχαίο» εδώ είναι το ζητούμενο για το κίνημα Fluxus. Ο τρόπος τοποθέτησης των πολλών συσκευών αποτελεί επίσης μια γλυπτική πρόταση. Στον Paik ανήκει και η ιδέα της βίντεο γλυπτικής. Εδώ ανήκουν οι ογκώδεις κατασκευές σε σχηματισμούς όπως το «Μνημείο» (1986) πιν. 5, που βρίσκεται στο μουσείο Hamburger Bahnhof του Βερολίνου και ανήκει στη σειρά «Οικογένεια των ρομπότ» με 21 συσκευές που δείχνουν διαφορετικές εικόνες. «Η πύλη του Βραδεμβούργου» (1992) πιν. 6, με 105 συσκευές, βρίσκεται στο μουσείο της Κολωνίας.

Ένα από τα τελευταία του έργα είναι «Η βίντεο-σημαία» (1995-96) πιν. 7, με 70 οθόνες 13 ιντσών και 4 δίσκους laser. Η αμερικάνικη σημαία με έγχρωμες εικόνες αλλάζει με μεγάλη ταχύτητα και μεταλλάσσεται συνεχώς, είναι ένα εκπληκτικό θέαμα και συγχρόνως πολιτικό. Στο τμήμα των αστεριών της σημαίας εμφανίζονται διάφοροι σχηματισμοί αστεριών που εναλλάσσονται με τα πρόσωπα των προέδρων των Η.Π.Α. Με ψηφιακά μέσα τα πρόσωπα αλλάζουν ταχύτατα, ο Κένεντι γίνεται Τζόνσον, ο Αϊζενχάουερ Τρούμαν και άλλοι πιθανοί συνδυασμοί.

Ο Paik χρησιμοποιεί την τεχνολογία για να εκφράσει τις ιδέες, προβλέπει και προκαλεί με τις τεχνολογικές εξελίξεις, όπως έγινε με ένα πρόγραμμα το οποίο παρουσίασε ο Clinton το 1992 για την αναζωπύρωση της οικονομίας. Ο Paik με το έργο «Ο Μπιλ Κλίντον έκλεψε την ιδέα μου» (Bill Clinton stole my idea) Πιν. 8, εκπροσώπησε τη Γερμανία στη Biennale της Βενετίας το 1993 παρουσιάζοντας ένα εγκαταλελειμμένο Φολκσβάγκεν με οθόνες τηλεόρασης και εικόνες οι οποίες προβάλλονταν με μεγάλη ταχύτητα έξω από το γερμανικό περίπτερο, δείχνοντας ειρωνικά ότι όλα είναι έτοιμα για τους ψηφιακούς αυτοκινητόδρομους.

ΟPaik σπούδασε μουσική στην Ιαπωνία, πήγε στη Γερμανία και επηρεάστηκε από τον μουσικό John Cage. Στο κίνημα Fluxus εκτός από τον Maciunas, Cage και Paik που ήταν οι πρωτεργάτες, ενώθηκαν και ο Beuys, ο Vostell, η Yoko Ono και άλλοι καλλιτέχνες. Από τις πρώτες συμμετοχές του Paik είναι αυτή στο φεστιβάλ του Wiesbaden το 1962 με τίτλο «Τράβα μια ίσια γραμμή και ακολούθησέ την» πιν. 9. Είναι μια installation η οποία αποτελείται από ένα μακρύ λευκό χαρτί στο πάτωμα και ένας κουβάς με μελάνι ανακατεμένος με ντοματόζουμο. Ο Paik βουτούσε τα μαλλιά, τα χέρια και τη γραβάτα του στον κουβά και τραβούσε την ευθεία γραμμή. Ήταν ο πρώτος που ξεκίνησε τον πόλεμο εναντίον της τηλεοπτικής εικόνας που κατακτούσε τις μάζες. Από το 1963 προσπάθησε με μαγνήτες ή ηλεκτρονικά μέσα να αλλάξει την τηλεοπτική εικόνα.

Στην έκθεση στο Wuppertal το 1963 παρουσίασε την εγκατάσταση με τίτλο «Έκθεση μουσικής– ηλεκτρονικής τηλεόρασης» (1963), όπου δώδεκα μεταχειρισμένες συσκευές τηλεόρασης με αλλαγμένες εικόνες και μια τηλεόραση με ηλεκτρονική επέμβαση έδειχνε μια κάθετη λευκή γραμμή. Ο Paik συνέλαβε την ιδέα της βίντεο τέχνης πριν εφευρεθεί η βιντεοκάμερα. Ο ίδιος πίστευε ότι η τέχνη του βασίζεται σε έναν συγκεκριμένο μεταπολεμικό μηδενισμό, υπήρξε σε μια ιδιαίτερη εποχή και όλα είναι παροδικά και όπως έλεγε ο ιδρυτής του Fluxus και θεωρητικός της αντιτέχνης George Maciunas ότι η τέχνη δεν πρέπει να είναι μόνιμη και αμετάβλητη. Ανέπτυξε μια πειραματική πρακτική τέχνη που στόχευε να εξανθρωπίσει την τεχνολογική εμπειρία γεφυρώνοντας την μουσική, την γλυπτική, το βίντεο και την εγκατάσταση. Στη Γερμανία συναντήθηκε με εννοιολογικούς καλλιτέχνες όπως ο Joseph Beuys και ο Wolf Vostell  που τον ενέπνευσαν να ασχοληθεί με την τέχνη του video και την installation. Την περίοδο των κοινωνικών και πολιτιστικών αλλαγών, άσκησε μια αποφασιστική  προσπάθεια να συνδυάσει την εκφραστική ικανότητα και την εννοιολογική δύναμη με τις νέες τεχνολογικές δυνατότητες γι’ αυτό δημιούργησε το έργο «T.V. cello» πιν. 11, είναι μια περφόρμανς στα πλαίσια της εκδήλωσης νεονταντά στο Düsseldorf.

Η αφοσίωση του  Paik προς τον εκδημοκρατισμό της τέχνης μέσω της τηλεόρασης ήταν εμφανής. Το 1982 δήλωσε ότι γι’ αυτόν στόχος της Video Art πρέπει να είναι η λύτρωση του ανθρώπου από την τυραννία της τηλεόρασης. Δύο χρόνια αργότερα, σχολιάζοντας στο περιοδικό Time μια εκπομπή που επρόκειτο να παρουσιάσει στην τηλεόραση με τίτλο «Καλημέρα κύριε Orwell», ανέφερε ότι επί μία ώρα προσπαθούσε να πείσει τον κόσμο ότι το 1984 δεν θα ήταν τόσο φοβερό όπως το είχε προβλέψει ο Orwell το 1949. Χρησιμοποίησε δηλαδή την τηλεόραση όχι τόσο σαν μέσο κριτικής αλλά σαν δυνατότητα ενημέρωσης.

Το τελευταίο του έργο είναι ένα video-installation με τίτλο «Ommah» (2005) πιν. 12, στα κορεάτικα σημαίνει μητέρα. Γι’ αυτό το έργο γλυπτό χρησιμοποιήθηκε ένα αγορίστικο ρούχο 100 ετών σε σχήμα σταυρού, πάνω του προβάλλονταν εικόνες από παιχνίδια κοριτσιών της Κορέας και της Αμερικής με έναν τρόπο που συνέδεε το παρελθόν με το παρόν.

Στη δεκαετία του 70 πέρασε από το video-installation στη βίντεο γλυπτική, συνθέτοντας με συσκευές τηλεόρασης ρομπότ, κήπους και αργότερα το 1989 ιστορικά πρόσωπα όπως ο Voltaires, o Robespierre, ο Diderot και ο Rousseau.

Viola

Το 1982 πολλοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν την προβολή σε μεγάλες οθόνες ή τοίχους ώστε να εμφανίζεται στην οθόνη η παρουσία του θεατή με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια διαδραστική παρέμβαση του θεατή με το έργο. Αυτό επεδίωκε ο Bill Viola ο οποίος εισήγαγε νέες κατευθύνσεις στο χώρο της τέχνης και των εγκαταστάσεων. Η θεματολογία των έργων του στηρίζεται σε έννοιες όπως η εσωτερικότητα, η μεταφορά, η αλληγορία, η πνευματικότητα, η ανθρώπινη ύπαρξη, καθώς επίσης και το υποσυνείδητο, το συνειδητό, ο μικρόκοσμος, ο μακρόκοσμος κ.ά. Χαρακτηριστικό του Viola είναι η έννοια του χρόνου ως γλυπτό, αφού στα έργα του συναντώνται πολλές φορές η χρήση της εξαιρετικά αργής κίνησης. Στις βίντεο εγκαταστάσεις του πειραματίζεται με πολλά μέσα μέχρι την ολοκλήρωση και παρουσίαση της συνολικής ιδέας. Στη Video Art ο χρόνος δεν είναι πραγματικός, αλλά έχει μία έκταση μέσα στην οποία ο θεατής πρέπει να θεμελιώσει την σχέση του με την εικόνα, όσο και με τα διάφορα στοιχεία από τα οποία αποτελείται η εγκατάσταση. Στο έργο του «Ακατάπαυστη ικεσία» (1992) (Without ceasing) πιν. 13, είναι το μεγαλύτερο και περιέχει όλα τα θέματα που τον απασχολούν. Παρουσιάζει έναν κύκλο ζωής (γέννηση-θάνατος, σύμπαν-σκοτάδι) κατά τη διάρκεια ενός εικοσιτετραώρου. Οι εικόνες που εμφανίζονται στην οθόνη, κάνουν ένα κύκλο δώδεκα ωρών και είναι προγραμματισμένες να επαναλαμβάνονται δύο φορές την ημέρα, εφτά φορές την εβδομάδα και να συνοδεύονται από αποσπάσματα του ποιήματος «Τραγούδι του εαυτού μου». Οι εικόνες εμφανίζονται ισχυρές τη νύχτα, ενώ την ημέρα ατονούν και ακούγεται μόνο η απαγγελία. Η κάθε εικόνα αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη ώρα της ημέρας και έτσι το έργο καθίσταται ένα σχεδόν σύγχρονο βιβλίο των ωρών, επηρεασμένο από το βιβλίο προσευχών του 15^ου αιώνα, το οποίο συνήθως ήταν εικονογραφημένο με αναπαραστάσεις από τις εποχές του χρόνου.

Για τον Viola το βίντεο είναι προέκταση της φύσης του. Ο ίδιος το περιγράφει σαν μέρος του σώματός του που λειτουργεί ενστικτωδώς. Το αποτέλεσμα είναι έργα λυρικά διαποτισμένα από μια αισθητική απαλλαγμένη από μεταμοντέρνα κλισέ. Όπως ο Giotto εξανθρώπισε τις χριστιανικές μορφές γυρνώντας την πλάτη στη βυζαντινή αυστηρότητα, έτσι και οViola απαρνείται την ψυχρή απεικόνιση. Το έργο με τίτλο «Ξεκινώντας με την αυγή της ημέρας» (Going forth by day) πιν. 14, μπορεί να θεωρηθεί σαν χωροχρονική τομή σε δύο επίπεδα, από τη μία χρησιμοποιεί αριστοτεχνικά την πιο πρωτοποριακή ψηφιακή τεχνολογία για να ταξιδέψει τον θεατή στο μέλλον της τέχνης και από την άλλη ανοίγει έναν πολυεπίπεδο διάλογο με το παρελθόν της. Η γέννηση και ο θάνατος, η ζωή σαν ταξίδι με άγνωστη αφετηρία, το τέλος του κόσμου, η αδιάσπαστη ροή μιας καθημερινότητας και η ανατροπή της, είναι θέματα που τον απασχολούν, όπως και οι αναφορές στην ιστορία της τέχνης.

Έχοντας ζήσει στην Φλωρεντία και στη Σιένα, ο Viola επηρεάστηκε από την ιταλική αναγέννηση. Πηγή έμπνευσης υπήρξαν οι νωπογραφίες του Giotto στην Πάντοβα (1318) και του Signorelli στο Ορβιέτο (1499-1504), ακριβώς γιατί αποτελούν το τρισδιάστατο πάντρεμα λόγου, δηλαδή την φιλοσοφία της ζωής και την απεικόνιση που οViola επεδίωκε στο έργο του. Η έκθεσή του στο μουσείο Deutcche Guggenheim, φέρνει το στίγμα μιας ιδιαίτερης συγκυρίας. Κεντρικός άξονας του έργου είναι το πριν και το μετά μιας αποκαλυπτικής καταστροφής, είχε ολοκληρωθεί όταν έγινε το τρομοκρατικό χτύπημα της 11^ης Σεπτεμβρίου. Οι εικόνες και η θεματολογία του συγκεκριμένου έργου «Ξεκινώντας με την αυγή της ημέρας» σύμφωνα με τον ίδιο, απέκτησε ζωή με τον πιο συγκλονιστικό προφητικό και ελπιδοφόρο τρόπο. Το ταλέντο του εντοπίζεται στην χρήση ενός μέσου το οποίο είναι απόλυτα ριζωμένο στο παρόν και στο μέλλον της πλέον πρωτοποριακής ψηφιακής τεχνολογίας.

Με το έργο «Τα θαμμένα μυστικά» (Buried secrets) πιν. 15, το οποίο παρουσίασε στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1995, είναι μια ολιγόλεπτη βιωματική εμπειρία, ανάμεσα σε δύο βίντεο προβολές. Στη μια είναι ο καλλιτέχνης σε μια αίθουσα δημόσιων λουτρών και η απέναντι οθόνη κατακλύζεται από έναν χείμαρρο υδάτων όπου στα τελευταία δευτερόλεπτα γεμίζει με φλόγες, έπειτα οδηγείται σε χώρο στον οποίο περιβάλλονται γυναικεία και ανδρικά πρόσωπα τα οποία τελικά εξαφανίζονται. Ατό είναι το συντομότερο έργο του.

Μέσα από την τέχνη της βίντεο εγκατάστασης και τον συνδυασμό του χώρου, του ήχου και της κατασκευής, τα νοήματα που εξάγονται είναι πολλά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η βίντεο εγκατάσταση «Πέντε άγγελοι για το millennium» 2001 (Five angels for the millennium) πιν. 16, στο οποίο ο Viola ασχολείται με το θέμα του νερού και τις ψυχολογικές ιστορικές και πνευματικές διαστάσεις του. Χρησιμοποιεί πέντε μεγάλες προβολές βίντεο οι οποίες προβάλλονται σε έναν μεγάλο σκοτεινό χώρο. Σε κάθε μεγάλη επιφάνεια προβάλλεται μια ανθρώπινη φιγούρα η οποία βυθίζεται ή αναδύεται από την επιφάνεια του νερού. Όλο το βίντεο έχει τον χαρακτήρα της πολύ αργής κίνησης και της χαμηλής τονικότητας ήχου του νερού, ο οποίος δημιουργεί μια συνεχόμενη ροή. Με το έργο αυτό ο Viola εξερευνά τον τρόπο με τον οποίο το νερό μπορεί να σώσει τη ζωή, να την επιμηκύνει αλλά και να την πάρει πίσω.

Η θεματολογία τουViola είναι σταθερή από το 1975 μέχρι σήμερα, εστιάζεται σε εμπειρίες όπως γέννηση και θάνατος, επηρεασμένος από τις πνευματικές παραδόσεις των ανατολικών θρησκειών και από τον χριστιανικό μυστικισμό. Συχνά χρησιμοποιεί την σύγχρονη τεχνολογία, όπως οι δάσκαλοι του παρελθόντος χρησιμοποιούσαν την παραδοσιακή ζωγραφική για να εξερευνήσουν τη δύναμη και την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων συναισθημάτων. Για τον Viola ο χρόνος ξεπερνά τη φυσική του διάσταση και αποτελεί τον πυρήνα της πνευματικότητας.

Βιβλιογραφία

.Bill Violla. Statement by the Artist 1983 in summer 1985(exh.Cat.)Curator Julia Brown.Texts by Bill Violla Los Angeles-Museum of contemporary Art.

.Bishop,Claire Digital –Art Forum,2012

.Bunnham,Jack Beyond Modern sculpture-The Effects of Science and Technology on the scuipture of this Century,New York-George Braziller,1988.

.B. Dorival,les etapes de la peinture francaise contemporaine. Paris, Gallimard,1943(t.1)..

.Feneon,Les impressionistes en 1886,Paris,La Vogue,1887