Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ MALEVICH

ΜΗΤΡΑΚΑ ΧΡΥΣΟΥΛΑ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ MALEVICH

Δεν υπάρχουν πια «εικόνες τής πραγματικότητας»

δεν υπάρχει τίποτα άλλο από μια έρημος!

Μια έρημο γεμάτη από το πνεύμα τής μη-αντικειμενικής αίσθησης

που τη διαπερνά ολόκληρη.

Malevich[1]

Αναμφίβολα η παγκοσμιοποίηση σήμερα έχει δημιουργήσει ρωγμές στην παραδοσιακή διεθνή κατάσταση. Σαρωτικές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές διαδραματίζονται ήδη, ενώ η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που προκύπτουν από την όλο και επιταχυνόμενη ροή των γεγονότων, οδηγούν τους λαούς σε παράλυση.

Ας δούμε, όμως, τι σημαίνει ο όρος παγκοσμιοποίηση[2]. Ως παγκοσμιοποίηση ορίζεται η σύνθετη διαδικασία άρσης των εθνικών συνόρων μέσα από την ανάπτυξη πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών σχέσεων σε έναν χώρο παγκόσμιας εμβέλειας. Στηριζόμενη στην τεχνολογική εξέλιξη πραγματοποιείται ουσιαστικά στη σφαίρα της οικονομίας και επηρεάζει άρδην τον πολιτισμό των λαών που ανήκουν στην παγκοσμιοποιημένη κοινότητα.

Στις σύγχρονες συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, όπου κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει ο καπιταλισμός και η εδραίωση-επιβολή του σε κάθε σημείο του πλανήτη, οι συνέπειες είναι ολέθριες. Η πολιτιστική αλλοτρίωση, η αισθητική ομοιομορφία και ομογενοποίηση[3]εξαιτίας της επίδρασης της παγκόσμιας πολιτιστικής οικονομίας υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ οδήγησε στον «εξαμερικανισμό» της παγκόσμιας κουλτούρας, κάτι το οποίο επιχειρεί τα τελευταία χρόνια και η Γερμανία. Η ομοιογένεια όμως της κουλτούρας και του τρόπου ζωής έχει άμεσο αντίκτυπο στις αξίες κάθε λαού. Αρχές και ιδανικά, όπως η παράδοση, η πατρίδα, η εθνική αυτογνωσία κ.α. υποβαθμίζονται στο όνομα της ομοιογένειας ή εξαλείφονται εάν θεωρηθούν ανασταλτικοί παράγοντας της ανάπτυξης μιας χώρας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, οι λαοί να απομακρύνονται από τις ρίζες τους, να χάνουν την εθνική τους ταυτότητα και να αλλοτριώνονται, ενώ οι αξίες να κλονίζονται, εφόσον τα ανθρωπιστικά πολιτισμικά ιδεώδη θυσιάζονται στο βωμό του θεοποιημένου χρήματος που έχει μετατραπεί σε αυτοσκοπό. Τελικά, η παγκοσμιοποίηση απέτυχε εξ ολοκλήρου στη δημιουργία χώρων ελευθερίας και έκφρασης.

Αποτελεί λοιπόν χρέος του σύγχρονου ανθρώπου να δημιουργήσει έναν νέο κόσμο, δίκαιο και ειρηνικό, μέσα στον οποίο η ύπαρξη μιας κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας που θα αντικαταστήσει τον σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό κρίνεται απαραίτητη. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να βάλουμε φρένο στη διαρκώς εξελισσόμενη παγκόσμια κρίση και να φέρουμε την ολική επανάσταση[4] έχοντας ως κέντρο τον άνθρωπο.

Ειδικά τον τελευταίο καιρό με τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, η πολιτισμική πολυμορφία αντί να οδηγήσει σε πλουραλισμό και διαπολιτισμικότητα, αναζωπύρωσε τον εθνικισμό, αφού χώρες υποδοχής και πρόσφυγες, εν απουσία ενός κράτους πρόνοιας, αισθάνονται σαρωτικό το κύμα της παγκοσμιοποίησης και στην ανέλπιδη προσπάθειά τους να προστατευτούν από τον κίνδυνο της πολιτιστικής και εθνικής αλλοτρίωσης, αναδιπλώνονται και συσπειρώνονται γύρω από εθνικιστικά ιδεολογήματα.

Μέσα σε αυτήν, λοιπόν, τη γενικότερη αποδόμηση της σκέψης αλλά και του ίδιου του ανθρώπου, σωματικά και ψυχικά (δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα της κρίσης παρατηρούμε ραγδαία αύξηση των αυτοκτονιών και της κατάθλιψης, όπως καταγράφουν οι έρευνες της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής[5]) είναι μείζονος σημασίας η Αισθητική και η Τέχνη να αναλάβουν δράση και να καθοδηγήσουν την κοινωνία σε μια καινοτόμα και ρηξικέλευθη σκέψη.

Φυσικά, η Μοντέρνα Τέχνη και οι εκφραστές της ήδη από τα τέλη του 19^ου αιώνα προοιώνιζαν την αλλοτρίωση του συστήματος, την καταιγίδα της παγκοσμιοποίησης[6], την πολιτισμική κρίση και την πραγμοποίηση του ανθρώπου[7]. Για αυτό το λόγο, ο μοντέρνος καλλιτέχνης είχε ως άμεσο στόχο την καινοτομία,  τη ρήξη με το συμβατικό και το κατεστημένο, την άρση όλων των φραγμών και των συμβάσεων που θεσπίζονται/επιβάλλονται στην κοινωνία κάθε εποχής. Δε σταματά να σκέφτεται και να επεξεργάζεται τη δημιουργία μιας νέας, πρωτοπόρας, καυστικής και συνάμα απελευθερωτικής γλώσσας[8], με την οποία θα μπορέσει να διαμορφώσει νέες μορφές, καινοτόμες διαδικασίες και πρακτικές, οι οποίες θα βρίσκονται σε συνεχή διαλεκτική σχέση με την κοινωνία στοχεύοντας στην απελευθέρωσή της από την οποιαδήποτε μορφή καταπίεσης.

Αυτόν ακριβώς τον ρόλο του αγωνιστή ενστερνίζεται και ο Malevich στο έργο του, το οποίο αποτελεί μια μόνιμη και αγωνιώδης αμφισβήτηση, μια αέναη αναζήτηση του άλλου, μια βαθιά ανάγκη για απελευθέρωση[9]. Η καλλιτεχνική του προσέγγιση ορίζεται από την παγκόσμια έννοια του ανθρωπισμού και τη δηλωμένη προσπάθειά του να δημιουργήσει έναν πλήρως ελεύθερο, νέο κόσμο που θα αντιστέκεται σε κάθε μορφή εξουσίας με καλλιτεχνικά μέσα[10]. Απορρίπτει το καλλιτεχνικό παρελθόν και αναζητάει καινούριες μορφές και μέσα έκφρασης. Και αυτό το καταφέρνει μέσω του Σουπρεματισμού[11] με τον οποίο του δίνεται η δυνατότητα να απεικονίζει ιδέες, αρετές και αξίες με καλλιτεχνικό τρόπο.

Η αντίστασή του στους φραγμούς του συστήματος είναι απόλυτη, ολική, ριζική[12] και ολοκληρωτική. Και γίνεται έντονα εμφανής στο έργο του «Μαύρο Τετράγωνο». Με το έργο αυτό, το οποίο αποτελεί το πιο εμβληματικό σύμβολο της Ρωσικής Πρωτοπορίας και ένα από τα σημαντικότερα έργα της Μοντέρνας Τέχνης, απορρίπτει πλήρως τις μορφικές απεικονίσεις των αντικειμένων, ενώ εξυμνά το ένστικτο του καλλιτέχνη, του ανθρώπου, το αρχέγονο συναίσθημα που κρύβει καθένας μέσα του αποκομμένο από τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος.

Το έργο «Μαύρο Τετράγωνο» που στην ουσία ούτε τετράγωνο είναι, αφού καμιά από τις πλευρές του δεν είναι παράλληλη με το λευκό πλαίσιο, αλλά ούτε αμιγώς μαύρο, αφού προήλθε από την μείξη πολλών χρωματικών ουσιών[13], ο καλλιτέχνης θέλησε να αποτυπώσει την αθέατη πλευρά της ζωής, τη μη-αντικειμενικότητα, το σημείο 0 της ζωγραφικής, όπως φανερώνει και ο τίτλος της έκθεσης Τελευταία Φουτουριστική Έκθεση 0,10[14] που παρουσιάστηκε στην Αγία Πετρούπολη το 1915. Είναι χαρακτηριστικό πως στην έκθεση αυτή ο Malevichπρωτοπαρουσίασε σε 2 τοίχους το κίνημα του Σουπρεματισμού τοποθετώντας τον πίνακα «Μαύρο Τετράγωνο» στη δεξιά γωνία των τοίχων της έκθεσης, ουσιαστικά στην πάνω γωνία που ένωνε τους 2 τοίχους, εκεί δηλαδή ακριβώς όπου οι ορθόδοξοι Ρώσοι χριστιανοί συνήθιζαν να τοποθετούν τον προστάτη τους Άγιο στο εικονοστάσι.

Για τον ίδιο, το χρώμα και η μορφή είναι τα μοναδικά που έχουν σημασία, καθώς η μορφή καθορίζει το περιεχόμενο, όπως η συνείδηση και η σκέψη καθορίζουν την πραγματικότητα. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκει να εκφράσει το τέλος της παλαιάς εποχής, της μέχρι τότε κατεστημένης τέχνης, και ταυτόχρονα την αρχή μιας καινούριας ελεύθερης, μακριά από φραγμούς και εμπόδια, τέχνης που θα διαμορφώνει-επηρεάζει ριζοσπαστικά και την κοινωνία. Η γλώσσα που αρθρώνει, λεκτική και ζωγραφική, στοχεύει στο αρχικό που εμπεριέχει το πολλαπλό[15].

Όπως συνήθιζε να λέει και ο ίδιος «Έχω φτιάξει το Τίποτα, το Μηδέν, και δεν μπορώ να το πολεμήσω[16]». Αποτελεί, λοιπόν, ένα εφαλτήριο για να αρχίσουμε να δημιουργούμε κάτι καινούριο, αληθινό, δίκαιο και ευγενικό[17]. Είναι «ο σπόρος όλων των δυνατοτήτων»[18], ενός πολιτισμού σε διαρκή μετασχηματισμό! Με αυτή τη διαφορά συνείδησης θα μπορέσουμε να διαμορφώσουμε τον Νέο Άνθρωπο και τη Νέα Κοινωνία!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.      Judd, D. “Malevich: Independent Form, Color, Surface.” Στο Judd, D. Complete Writings 1959-1975.

2.      Lukács, G. (1975). «Η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου» στο Ιστορία και Ταξική Συνείδηση. Οδυσσέας.

3.      Malevich, K. (1926). The Non-Objective World: The Manifesto of Suprematism. Munich.

4.      Μαχαίρα, Ε. (2011). Το Μαύρο Τετράγωνο του ΚαζιμίρΜαλέβιτς. Στιγμή.

5.      Μικέλι, Μ. (1992). Οι Πρωτοπορίες της Τέχνης του Εικοστού Αιώνα. Αθήνα: Οδυσσέας.

6.      Φιοραβάντες, Β. (2015). Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση. Θεσσαλονίκη: Ζήτη.

7.      Φιοραβάντες, Β. (Επιμ.). (2014). Νέα Ανθρωπολογία και Μοντέρνα Τέχνη. Ζήτη.

---

[1]Malevich, K. (1926). The Non-Objective World: The Manifesto of Suprematism. Munich.

[2] Ο όρος όπως δόθηκε από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και μπορεί κανείς να συναντήσει στην ιστοσελίδα https://www.imf.org/external/np/exr/ib/2008/053008.htm.

[3]Φιοραβάντες, Β. (2015). Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση.Θεσσαλονίκη: Ζήτη.

[4]Φιοραβάντες, Β. (2015). Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση.Θεσσαλονίκη: Ζήτη.

[5]Μπορεί κανείς να δει τις έρευνες της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής στην ιστοσελίδα www.statistics.gr.

[6]Φιοραβάντες, Β. (Επιμ.). (2014). Νέα Ανθρωπολογία και Μοντέρνα Τέχνη. Ζήτη.

[7]Lukács, G. (1975). «Η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου» στο Ιστορία και Ταξική Συνείδηση. Οδυσσέας.

[8]Φιοραβάντες, Β. (2015). Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση.Θεσσαλονίκη: Ζήτη.

[9]Μικέλι, Μ. (1992). Οι Πρωτοπορίες της Τέχνης του Εικοστού Αιώνα. Αθήνα: Οδυσσέας.

[10]Judd, D. “Malevich: Independent Form, Color, Surface.” Στο Judd, D.Complete Writings 1959-1975.

[11] Ο Σουπρεματισμός είναι το ρεύμα τέχνης που ίδρυσε ο ίδιος ο Malevichτο 1915 και πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη supremus που σημαίνει ανώτερος-κυρίαρχος, θέλοντας να δηλώσει με αυτόν τον τρόπο «την ανωτερότητα, την υπεροχή του χρώματος» έναντι της απλής οπτικής απεικόνισης των αντικειμένων.

[12]Φιοραβάντες, Β. (2015). Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση.Θεσσαλονίκη: Ζήτη.

[13] Είναι γεγονός πως ζωγράφισε τον πίνακα ανακατεύοντας μπογιές, μεταξύ των οποίων δεν υπήρχε μαύρη. Για αυτόν τον λόγο, η μπογιά στο πρώτο Μαύρο Τετράγωνο «έσκασε» από τον χρόνο και από τα πολλά στρώματα χρωμάτων που τοποθέτησε μέχρι να πετύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα.

[14] Ο τίτλος της έκθεσης δεν ήταν τυχαίος. Το 0 συμβόλιζε τον πίνακα «Μαύρο Τετράγωνο», ενώ ο αριθμός 10 υποδήλωνε τους10 καλλιτέχνες που συμμετείχαν αρχικά στην έκθεση, μεταξύ των οποίων η LyubovPopova, ο VladimirTatlin, ο IvanKlyun κ.ά..

[15]Μαχαίρα, Ε. (2011). Το Μαύρο Τετράγωνο του ΚαζιμίρΜαλέβιτς. Στιγμή.

[16]Malevich, K. (1926). The Non-Objective World: The Manifesto of Suprematism. Munich.

[17] Εδώ χρησιμοποιώ τον όρο «ευγενικός» με τη σημασία του όμορφου και του λαμπρού, προερχόμενο από το αρχαίο επίρρημα εὖ που σημαίνει «καλός».

[18] Μαχαίρα, Ε. (2011). Το Μαύρο Τετράγωνο του ΚαζιμίρΜαλέβιτς. Στιγμή.