ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΤΕΧΝΗ - ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ

ΤΕΧΝΗ - ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ

1. Ποιο είναι το αντικείμενο της πρότασης

Το αντικείμενο της πρότασης είναι, καταρχήν, η θεωρητική διερεύνηση των σχέσεων της τέχνης με την κουλτούρα και την επικοινωνία με βάση την ελληνική και τη διεθνή βιβλιογραφία. Κατά δεύτερο λόγο, θα προσπαθήσουμε να διαμορφώσουμε ένα θεωρητικό μοντέλο, βασισμένο στην έννοια της συνθετότητας, που να αποδίδει κατά τον καλύτερο τρόπο τις σχέσεις της κοινωνικής ανάπτυξης με την πολιτισμική.

2. Στόχοι της έρευνας

Οι στόχοι της ερευνητικής πρότασής μας είναι θεωρητικοί και πρακτικοί. Θεωρητικοί στο βαθμό που θέλουμε να επεξεργαστούμε ένα μοντέλο προσέγγισης της πολιτιστικής και συγχρόνως της κοινωνικής ανάπτυξης, υπό μία δυναμική πάντοτε οπτική. Είναι ευνόητο ότι αντιμετωπίζουμε με επιφύλαξη διάφορες προσεγγίσεις του συγκεκριμένου θέματος, στο βαθμό που στηρίζονται σε γραμμικές αντιλήψεις κ.τ.λ. Από την άλλη, στο θεωρητικό πάντοτε πεδίο της έρευνας, δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι το συγκεκριμένο θέμα έχει διερευνηθεί ικανοποιητικά, τόσο σ‘επίπεδο ελληνικής όσο και σ’ επίπεδο ξένης βιβλιογραφίας. Σε συνδυασμό δε με τις άλλες θεωρητικές έρευνες, η παρούσα πρόταση αποτελεί μία άριστη ευκαιρία για την εμβάθυνση και το προχώρημα της όλης θεωρητικής εργασίας μας που αφορά στη σύγχρονη πολιτισμική θεωρία.

Πρακτικοί, γιατί με βάση τα πορίσματα της έρευνάς μας αυτής οι διάφοροι φορείς θα μπορέσουν να ωφεληθούν άμεσα για την ορθολογικότερη και επιστημονικότερη οργάνωση της δραστηριότητας και γενικότερα για την υποβοήθηση της επεξεργασίας της πολιτικής και της όλης παρέμβασής τους στον κρίσιμο τομέα της εκπαίδευσης, της διαρκούς κατάρτισης, της πολιτισμικής πολιτικής κ.α.

Για να καταλήξουμε στους δύο παραπάνω βασικούς στόχους, χρειάζεται η σύλληψη μιας νέας και πρωτότυπης μεθοδολογικής αρχής. Χρειάζεται δηλαδή μια πλήρης και συγχρόνως νέα και τεκμηριωμένη προσέγγιση του πολιτιστικού και κοινωνικού γίγνεσθαι, η οποία όχι μόνο θα πρέπει να ν’ αποφύγει τα πολύ διαδεδομένα γραμμικά και απλουστευτικά σχήματα και μοντέλα, αλλά θα πρέπει, επιπλέον, να στηριχθεί σε δυναμικά μοντέλα, τα οποία με τη σειρά τους στηρίζονται πάνω στην έννοια της αντιστροφής, και ακόμη καλύτερα της αντιστρεψιμότητας μεταξύ πολιτισμικού και κοινωνικού γίγνεσθαι, μεταξύ πολιτιστικής και κοινωνικής αναπτυξιακής διαδικασίας. Έτσι θα μπορέσουμε ενδεχομένως να καταλήξουμε στη σύλληψη ενός σχεδίου οργανικής ανάπτυξης της κουλτούρας με την κοινωνία.

Αφού γίνει η τεκμηρίωση αυτής της θέσης, και με βάση την ανάλυση μερικών θεμάτων που άπτονται με αυτή μερικών πολιτισμολόγων, όπως για παράδειγμα του R. Williams, που έχει θεμελιώδη σημασία για τη σύλληψη ενός σύγχρονου ανοιχτού και δυναμικού μοντέλου πολιτιστικής και κοινωνικής ανάπτυξης, θα καταλήξουμε στη διατύπωση των πορισμάτων, με έμφαση στην ανάδειξη της σημασίας, της ιδιαιτερότητας και της αναβάθμισης του ρόλου της πολιτισμικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, σε σχέση με τις σύγχρονες απαιτήσεις της αναγκαίας και επιβαλλόμενης γενικότερης διαδικασίας πολιτιστικής ανάπτυξης. Επί πλέον η προσπάθεια αυτή στηρίζεται στην έννοια της non irreversibility που έχει εισάγει ο Πριγκοζίν. Μονολεκτικά δε από τώρα μπορούμε να κάνουμε την επισήμανση ότι χωρίς αναβάθμιση του πολιτιστικού ανθρώπινου δυναμικού δεν μπορεί να υπάρξει καμία γενικότερη αξιόλογη διαδικασία πολιτισμικής ανάπτυξης και αναβάθμισης. Επίσης μέσα σε αυτούς τους στόχους εντάσσεται και η κριτική προσέγγιση της κουλτούρας και η θεωρητική διερεύνηση των σχέσεων της ανάπτυξης με την κουλτούρα και τον πολιτισμό, με σκοπό την επεξεργασία ενός μοντέλου ολικής προσέγγισης του θέματος και ως εκ τούτου η θεωρητικά πλέον τεκμηριωμένη διατύπωση προτάσεων.

Όπως έχει επισημάνει ο καθηγητής, Α. Πεπελέσης (βλ. Βιβλιογραφία) αλλά και το 1 er Rapport για την κουλτούρα της ΕΕ (βλ. Βιβλιογραφία) καθώς και το Rapport για την κουλτούρα του ΥΠ.ΠΟ της Γαλλίας χρειάζεται μια πλήρης και συγχρόνως νέα και τεκμηριωμένη προσέγγιση του πολιτισμικού και αναπτυξιακού γίγνεσθαι. Προς την κατεύθυνση αυτή έχουμε ήδη κινηθεί με το βιβλίο μας Αρνητική, πολιτισμική, πράξη1, αλλά είναι αναγκαία η παραπέρα μας συστηματικότερη διερεύνηση του θέματος.

3. Πως σκοπεύετε να κατοχυρώσετε τα αποτελέσματα της ερευνητικής πρότασης (ανακοινώσεις, δημοσιεύσεις κ.τ.λ)

Η κατοχύρωση θα γίνει μέσω συνεδρίων, άρθρων σε περιοδικά και κυρίως μέσω δημοσίευσης ενός τόμου που θα περιλαμβάνει τα κείμενα που θα επεξεργαστούν οι συνεργάτες μας.

4. Για ποιους λόγους υποστηρίζετε ότι πρέπει να υλοποιηθεί η πρόταση που προτείνετε;

Σκοπός της έρευνας είναι η θεωρητική διερεύνηση σχέσεων της ανάπτυξης με την κουλτούρα και τον πολιτισμό, θέμα εκ προοιμίου αντινομικό. Η προτεινόμενη έρευνα εντάσσεται και στα ενδιαφέροντα των ερευνών των οποίων έχω την επιστημονική ευθύνη στα πλαίσια των διδακτορικών διατριβών που επιβλέπω στο Π.Τ.Δ.Ε του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Συγχρόνως, συνδέεται με άλλες παρεμφερείς έρευνες που γίνονται σε ξένα ιδρύματα, με τα οποία βρίσκομαι εγώ και η ερευνητική μου ομάδα σε επαφή, διατηρώντας ταυτόχρονα την ανεξαρτησία μας και επιδιώκοντας τη μεγαλύτερη δυνατή εμπιστοσύνη και πρωτοτυπία.

Βρισκόμαστε δε σε πολύ ικανοποιητικό επίπεδο, έτσι ώστε δεν υστερούμε από οποιαδήποτε άποψη σε σχέση με τους ξένους συναδέρφους. Έτσι, η υλοποίηση της παρούσας πρότασής μας θα επιτρέψει να ολοκληρωθούν θετικά οι έρευνες που έχουμε αρχίσει εδώ και αρκετά χρόνια, και οι οποίες ευελπιστούμε ότι θα έχουν ευρύτερη αποδοχή από την επιστημονική κοινότητα.

Συγχρόνως, ο φορέας θα αποκτήσει τα παραδοτέα της ερευνάς μας, θα μπορέσει να τα αξιοποιήσει για τις ανάγκες του, έτσι ώστε η εργασία του με αναφορά στον ευρύτερο πολιτισμικό χώρο να προσλάβει όλα τα απαραίτητα επιστημονικά εχέγγυα που θα πρέπει να έχει σήμερα που αναδεικνύονται συνέχεια νέες πολιτισμικές ανάγκες, νέα πολιτισμικά αντικείμενα, ειδικά δε στην αναγκαία αναπτυξιακή διαδικασία.

Τα παραδοτέα θα είναι άμεσα χρησιμοποιήσιμα έτσι ώστε να επιτευχθεί μια σύνδεση μεταξύ θεωρητικής έρευνας, αυστηρών επιστημονικών προδιαγραφών και διδακτικών αναγκών, όχι λιγότερο επιστημονικών απαιτήσεων, αλλά βασιζόμενων σε ευέλικτα διδακτικά κείμενα. Η όλη μεθοδολογία στηρίζεται στη μεθοδολογία του μεγάλου Άγγλου πολιτισμιολόγου, R. Williams.

5. Ποιο είναι το σημερινό επίπεδο γνώσεων (στην Ελλάδα) και σε διεθνή κλίμακα στην επιστημονική περιοχή της πρότασης που προτείνετε;

Το επίπεδο των γνώσεων είναι αρκετά ικανοποιητικό, κυρίως διεθνώς (βλ. και τη βιβλιογραφία στο τέλος). Αυτό όμως που προέχει σήμερα είναι η επεξεργασία νέων μεθοδολογιών, νέων μοντέλων που να μπορούν να συλλάβουν συνθετικά και αναλυτικά, κριτικά και συστηματικά το σύγχρονο πολιτισμικό γίγνεσθαι, το οποίο από τη φύση του είναι πολύπλοκο, πολύ συχνά αντιφατικό, ενώ μερικές φορές εμφανίζει έντονα στοιχεία κρίσης, αβεβαιότητας ή ακόμη και παραδοξότητας.

6. Η πρόταση αποτελεί συνέχεια προγενέστερης έρευνας του επιστημονικού υπευθύνου ή μελών της Ερευνητικής ομάδας;

α) Η συγκεκριμένη πρόταση αποτελεί συνέχεια της έρευνάς μας, «Η πολιτιστική πολιτική και τα νέα κοινωνικά δεδομένα».

β) Η προτεινόμενη έρευνα θα στηριχθεί στην επιστημονική εμπειρία της προαναφερθείσας πρότασης, καθώς και στα πορίσματα της. Όπως όμως μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτό από όσα εκθέτουμε εδώ, πρόκειται για μια πρόταση με πολύ ευρύτερη εμβέλεια, που αποσκοπεί στην εμβάθυνση των διαφόρων συνιστωσών της αναγκαίας για τη χώρα μας αναπτυξιακής διαδικασίας, αποδίδοντας συγχρόνως και τη σημασία που εκ των πραγμάτων πρέπει να προσλάβει η διαρκής εκπαίδευση και κατάρτιση. Συγχρόνως, δίνει έμφαση στην έρευνα, με την έννοια ότι θα προσπαθήσει να φωτίσει ένα δύσκολο θεωρητικό πρόβλημα: Οι σχέσεις της πολιτιστικής και κοινωνικής ανάπτυξης και οι (μεταξύ τους) δυναμικές, με ευρύτερες μάλιστα προεκτάσεις.

7. Παραδοτέα

Μέσα σε μία γενικότερη προσπάθεια που γίνεται σήμερα για τη δημιουργία σύγχρονου και έγκυρου παιδαγωγικού υλικού, με την ευρεία έννοια, στόχος θα ειναι να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις αυτές.

8. Ποια είναι η σημασία της προτεινόμενης έρευνας

Οι έρευνες στο πολιτιστικό γενικότερα χώρο στην Ελλάδα είναι ελάχιστες. Μέχρι τώρα έχουν γίνει δύο συνέδρια με παρεμφερή θέματα:

Το πρώτο με τίτλο, Τέχνη και Τεχνολογία2 και το δεύτερο (Επιστημονικός υπεύθυνος ο υποφαινόμενος) με τίτλο Κουλτούρα και τεχνολογία3 χωρίς να υπάρξει συνέχεια στην έρευνα. Σήμερα όμως μέσα στο πλαίσιο των γενικότερων πολιτισμικών αλλαγών (κοινωνία της γνώσης, κοινωνία της πληροφορίας και της επικοινωνίας, πολιτισμικές και πολιτικές αντιθέσεις, δημιουργία νέων γνώσεων και αντικειμένων κ.τ.λ), η σπουδή της τέχνης και της κουλτούρας αναδεικνύεται περισσότερο από αναγκαία: επιβεβλημένη.

Η διερεύνηση τους οδηγεί σε ολικές συλλήψεις, επαναφέρει στο προσκήνιο την ξεχασμένη από την ακατάσχετη τεχνολογική πρόοδο ανθρωπιστική διάσταση, διευκολύνει την ανάπτυξη γόνιμης και προβληματικής, υποβοηθά στην ανάπτυξη της φαντασίας κ.τ.λ

Από την άλλη, η εισαγωγή πολιτιστικών αντικειμένων στα εκπαιδευτικά ιδρύματα όλων σχεδόν των βαθμίδων επιβάλλει μια συστηματικότερη και επιστημονικότερη ενασχόληση των εκπαιδευτικών φορέων και των αντίστοιχων υποκειμένων με αυτά. Όμως, υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στη χώρα μας σε επίπεδο ερευνών. Για το λόγο αυτό επιβάλλεται να συστηματοποιηθεί και να αποκρυσταλλωθεί η πανεπιστημιακή πολιτισμική έρευνα ώστε να λειτουργήσει και προωθητικά για τη διενέργεια πάρα πέρα ερευνών.

Συγχρόνως η προτεινόμενη έρευνα συνδέει την πανεπιστημιακή γενικότερα έρευνα με τις ανάγκες της διαρκούς πολιτισμικής εκπαίδευσης, γεγονός που καθαυτό δεν θα είναι αμελητέα υπόθεση, δεδομένου ότι θα προκαλέσει μια προβληματική στην ίδια την ερευνητική ομάδα όσον αφορά στις μεθόδους και τους διαύλους επικοινωνίας που πρέπει να αποκατασταθούν απαραίτητα μεταξύ των δύο μερών.

Η έρευνα βέβαια διεθνώς σε θέματα τέχνης, κουλτούρας και επικοινωνίας που συνιστούν τρεις από τις βασικές εκφάνσεις του ιστορικού πολιτισμικού γίγνεσθαι, είναι εκτεταμένη. Πολύ συνοπτικά, γιατί κανονικά θα έπρεπε να εκθέταμε τις ιδιαιτερότητες των διαφόρων σχολών, γεγονός που θα μας ανάγκαζε να ξεφύγουμε από τις ανάγκες του παρόντος κειμένου, αναφέρουμε ότι θα βασιστούμε κατά πρώτο λόγο στις έρευνες του Ουίλιαμς και κατά δεύτερο σε εκείνες της Σχολής της Φρανκφούρτης, χωρίς όμως να περιοριστούμε σ ’αυτές. Ούτως ή άλλως η έρευνα έχει προχωρήσει στα τελευταία χρόνια έτσι ώστε πάντοτε είναι αναγκαίες οι απαραίτητες αναπροσαρμογές. Πολύ συνοπτικά αναφέρουμε όμως ότι οι στόχοι μας θα επικεντρωθούν, ώστε:

Να καταβληθεί προσπάθεια ν ’αναδειχθούν οι κύριες προκείμενες της μοντέρνας αισθητικής και πολιτισμιολογικής προβληματικής.

Ξεκινώντας από το σχήμα της αυτονομίας μεταξύ της εξέλιξης της τέχνης και της κουλτούρας που εισηγήθηκε ο Williams θα προσπαθήσουμε να συλλάβουμε ένα μοντέλο κοινωνικής και πολιτισμικής ανάπτυξης, συναρθρωμένο γύρω από κριτικές και δυναμικές θεωρήσεις της τέχνης, της κουλτούρας και της επικοινωνίας (ενν. της επικοινωνίας ποιότητας και όχι της δημοσιογραφίστικης), προσαρμοσμένο στις ανάγκες της χώρας μας, και με έμφαση στον αναπτυξιακό (από την άποψη αυτή) ρόλο που μπορεί να παίξει η εμβάθυνση, η έρευνα, η διαρκής εκπαίδευση κ.τ.λ στα πολιτισμικά πάντοτε αντικείμενα.

9. Μεθοδολογία

Η έρευνα θα είναι κατά κύριο λόγο βιβλιογραφική. Δηλαδή, με βάση την ελληνική και τη διεθνή βιβλιογραφία, θα προσπαθήσουμε να καταγράψουμε τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα και στη συνέχεια να προχωρήσουμε στις απαραίτητες θεωρητικοποιήσεις. Σ’ένα επόμενο στάδιο, ο επιστημονικός υπεύθυνος σε στενή συνεργασία με τους ερευνητές θα αποπειραθεί να συγκροτήσει το θεωρητικό μοντέλο που πολύ σχηματικά εκθέτουμε εδώ και να καταλήξει σε μερικές προτάσεις που θα αφορούν στην επιστημονικότερη εργασία των διαφόρων εκπαιδευτικών και πολιτισμικών φορέων. Ο γενικότερος στόχος μας είναι η έκδοση ενός κειμένου - αναφορά, τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα.

10. Αναγκαιότητα και πρωτοτυπία της έρευνας

Η αναγκαιότητα, σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, που η έρευνα σε θέματα πολιτιστικής πολιτικής πρακτικά είναι ανύπαρκτη, είναι περισσότερο από προφανής. Η πρωτοτυπία δε της έρευνας συνίσταται στη συγκρότηση θεωρητικών μοντέλων προσαρμοσμένων στην ελληνική πραγματικότητα, με βάση όμως τα διεθνή θεωρητικά στάνταρτς και δεδομένα.

11. Επισκόπηση ερευνητικού πεδίου

Με βάση τα δικά μας κείμενα (βλ. βιβλιογραφία), αλλά και τα εξής τελευταία: J. Riguad, L’exception culturelle4, Γ. Μπασκόζος, Τα περιττά και τα ουσιώδη, πολιτιστικές τάσεις5, J.Rigaud και συνεργάτες, Pour une refondation de la politique culturelle6 και το 1er Rapport (Εκδ. της Ε.Ε. 1996), καθίσταται πλέον όλο και περισσότερο αντιληπτό ότι η πολιτιστική πολιτική (η δυναμική της κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης) χρειάζεται μια ανασυγκρότηση (réfondation) πάνω σε θεωρητικές βάσεις, ανθρωποκεντρικές, ουμανιστικές και ολιστικές. Γενική διαπίστωση είναι πλέον ότι το πολιτιστικό δεν είναι ένα πρόβλημα ανάμεσα στα άλλα, αλλά το Πρόβλημα.

12. Σκεπτικό

Το πρόβλημα της ανάπτυξης εξακολουθεί να παραμένει άλυτο. Υπάρχουν διάφορες αντιλήψεις οι οποίες επηρεάζουν και τη στάση των υποκειμένων και γενικότερα των κοινωνικών συντελεστών της ανάπτυξης. Σε γενικές γραμμές υπάρχουν δύο αντιλήψεις οι οποίες άπτονται και του θέματος του εκσυγχρονισμού, της κοινωνικής και πολιτισμικής ανάπτυξης γενικά και της χώρας μας πιο συγκεκριμένα. Η πρώτη άποψη είναι η αντίληψη που είναι γνωστή ως νεοφιλελεύθερη και η οποία διέπεται από αυτό που θα λέγαμε τεχνοκρατική προσέγγιση του αναπτυξιακού προβλήματος με ανάλογη στάση στο θέμα της κουλτούρας. Η δεύτερη άποψη (με ορισμένες παραλλαγές) επιδιώκει να συνδυάσει στοιχεία της τεχνοκρατικής αντίληψης (αρχή της αποδοτικότητας, της ανταγωνιστικότητας και του κέρδους) με την ιδέα του ανθρωποκεντρισμού με ανάλογη στάση απέναντι στα θέματα της κουλτούρας. Η άποψη αυτή εκφράζεται με έναν επιγραμματικό τρόπο με τον όρο ολοκληρωμένη ή συνολική ανάπτυξη.

Το προτεινόμενο πρόγραμμα, αποδεχόμενο τη σύνθετη αντίληψη για την ανάπτυξη (ολοκληρωμένη ανάπτυξη) θα επιχειρήσει να διερευνήσει το φάσμα των βασικών συντελεστών της κουλτούρας που μπορούν να στηρίξουν τη γενικότερη αναπτυξιακή πορεία της χώρας, λαμβάνοντας υπόψη και τα ευρωπαϊκά δεδομένα του προβλήματος.

Ενδεικτικά αναφέρουμε: Αποσαφήνιση μερικών βασικών προβλημάτων, όπως η ερμηνεία και το περιεχόμενο των εννοιών ανάπτυξη, εκσυγχρονισμός, κοινωνική πρόοδος, πολιτισμός, κουλτούρα, εθνική πολιτισμική ταυτότητα, κοινός ευρωπαϊκός πολιτισμικός χώρος, καθώς επίσης και θεμάτων με αμεσότερη πρακτική σημασία, όπως: Θεσμοί προώθησης και καλλιτεχνικής και γενικότερα της πολιτισμικής παραγωγής, ο ρόλος της παιδείας στην ανάπτυξη της κουλτούρας, η προοπτική της Ευρώπης, το πρόβλημα της διαμόρφωσης της πολιτισμικής πολιτικής, η οποία είναι ανάγκη να εξυπηρετεί τους αναπτυξιακούς στόχους της χώρας, αλλά συγχρόνως να επιτρέπει και να ενισχύει την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, και των πολιτισμικών αγαθών, αλλά και την ανάπτυξη της ελεύθερης δημιουργικής δραστηριότητας.

Το αναμενόμενο προϊόν θα είναι ένα σύνθετο θεωρητικό μοντέλο προσέγγισης των σχέσεων ανάπτυξη - κουλτούρα. Η όλη δε έρευνα θα στηρίζεται στην ακόλουθη υπόθεση εργασίας.

13. Υπόθεση εργασίας

Στη διαμόρφωση της υπόθεσης εργασίας αρχίζουμε από τα εξής δεδομένα:

Α) Η αναπτυξιακή απραγία, που άρχισε το 1975, συνεχίστηκε μέχρι πρόσφατα, με αποτέλεσμα να μην προωθηθεί μαζί με τους άλλους συντελεστές ανάπτυξης και κουλτούρας. Το πρόβλημα αυτό εμφανίζεται περισσότερο οξυμένο και από το γεγονός ότι οι πολιτιστικές δραστηριότητες στη χώρα μας είναι αποσπασματικές, ασύνδετες μεταξύ τους έως και άναρχες, ενώ το επίπεδο τους κυμαίνεται από τις πλέον αναπτυγμένες έως τις κατώτερες μορφές εκδήλωσης υποκουλτούρας. Από την άλλη, πληθαίνουν οι ενδείξεις ότι βαδίζουμε προς το τέλος της ανάπτυξης, με ουσιαστικότερους όρους, με ποιοτικά και ανθρωποκεντρικά κριτήρια.

Β) Η έλλειψη ανάπτυξης γενικά είχε ως αποτέλεσμα την έλλειψη εμπειριών αναφορικά με τη σύνδεση της ανάπτυξης με την κουλτούρα. Αυτό συνεπάγεται την έλλειψη ευαισθησίας απέναντι στα θέματα της κουλτούρας ακόμη και ατόμων που συμμετέχουν στα κέντρα λήψης αποφάσεων που αφορούν την προοπτική της χώρας.

Γ) Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζει περισσότερο την πρώτη εκδοχή της αναπτυξιακής αντίληψης, που έχουμε αναφέρει παραπάνω. Ωστόσο το γεγονός ότι στην πράξη δεν έχει προωθηθεί το μοντέλο της ολοκληρωμένης ανάπτυξης επιτρέπει να επισημάνουμε ότι οι διαπιστώσεις μας για την έλλειψη ευαισθησίας απέναντι σε θέματα της κουλτούρας έχει ευρύτερη εμβέλεια. Εκτιμούμε ότι στην παρούσα φάση που διέρχεται η χώρα μας, ο συντελεστής κουλτούρα αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Δ) Στη διατύπωση της υπόθεσης εργασίας λαμβάνουμε υπόψη και το γεγονός ότι η ευρωπαϊκή προοπτική, ειδικότερα σε σχέση με το μοντέλο της ολοκληρωμένης (συνολικής) ανάπτυξης (οικονομικής, τεχνολογικής, κοινωνικής, πολιτιστικής, περιβαλλοντικής), είναι ασαφής έως και αβέβαιη. Σε ο,τι αφορά αμεσότερα την προτεινόμενη έρευνα η ασάφεια και η αβεβαιότητα εντοπίζονται πρώτα και κύρια όσον αφορά στον όρο, ενιαίος, ευρωπαϊκός, πολιτιστικός χώρος.

Ε) Επίσης, λαμβάνουμε υπόψη ότι στη βιβλιογραφία και στη σχετική, πολύ περιορισμένη, εγχώρια έρευνα, εκκρεμεί η αποσαφήνιση του σύνθετου προβλήματος των σχέσεων της χώρας μας ως εθνικής πολιτιστικής οντότητας με την Ευρώπη.

Με βάση τα παραπάνω διατυπώνουμε την υπόθεση ότι η προώθηση της διαδικασίας της πολιτιστικής ανάπτυξης της χώρας, ως βασικού συντελεστή για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας, είναι μια εξαιρετικά δύσκολη και σύνθετη διεργασία. Αυτό σημαίνει ότι η δρομολόγηση μιας διαδικασίας θα πρέπει να βασιστεί σε επιστάμενες έρευνες, γενικές ή μερικές που θα διαμορφώσουν τελικά ένα συγκροτημένο θεωρητικό πλαίσιο για την ανάπτυξη αντίστοιχων πολιτιστικών πολιτικών πρακτικών. Το προτεινόμενο ερευνητικό πρόγραμμα αποσκοπεί στην ανάδειξη του όλου προβλήματος όπως αυτό εμφανίζεται από την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία, συμπεριλαμβανομένων και των μελετών που καταγράφουν τη σημερινή πραγματικότητα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Παπαζήσης
2. Ύψιλον
3. Πράξις
4. Grassetѐѐѐѐ
5. Δελφίνι
6. Ed. Documentation francaise

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• R. Williams, Κουλτούρα και ιστορία, Γνώση.
• R. Williams, The politics of Modernism, Verso.
• Δ. Αθανασόπουλος, Για μια πολιτική της κουλτούρας, Ε.Κ.Δ.Δ.
• S. Naïr-E. Moren, Vers une politique de la civilization, Arléa.
• Culture et politique, συλλ. Raison Presente.
• Ελλ. Πολιτισμική ταυτότητα και ευρωπαϊκή ενοποίηση, συλλ. Ε.Κ.Ε.Μ.
• Pour le politique Européenne de la culture, συλλ. Economica.
• La culture comme projet de société, συλλ. Ed. Universitaires.