ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Π. ΜΟΥΚΑΖΗ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Σε μια εποχή όπου η πρόοδος και η εξέλιξη στην επικοινωνία στηρίζονται στην ταχύτητα και την παγκοσμιοποίηση, η εικόνα αποτελεί ίσως το σημαντικότερο μέσο διάδοσης μεγάλου αριθμού πληροφοριών, ενώ παράλληλα μπορεί να είναι κατανοητή από διαφορετικούς λαούς και κοινωνικές ομάδες. Βασικό δομικό συστατικό της εικόνας είναι το χρώμα. Είναι πιο ισχυρό επικοινωνιακά από τη γραμμή και την επιφάνεια του αντικειμένου, με αποτέλεσμα να χαράζεται πιο έντονα στη μνήμη, ενώ η μορφή και το περίγραμμα ξεθωριάζουν. Το χρώμα είναι φορέας πληροφοριών, περικλείει πολλές σημασίες, συνειρμικές και συμβολικές, ενισχύει το περιεχόμενο του μηνύματος της εικόνας και κάνει πιο αποτελεσματική τη μετάδοσή του. Εστιάζει μεν στο συναίσθημα αλλά υποδηλώνει και τις συγκινησιακές πλευρές του εξωτερικού μας περιβάλλοντος.

Ωστόσο η οπτικοποίηση της επικοινωνίας δεν είναι απλώς μία σύγχρονη τάση της εποχής μας, αλλά μάλλον μία από τις αρχαιότερες. Από τους προϊστορικούς χρόνους ο άνθρωπος έχει αφήσει το αποτύπωμα της ύπαρξής του μέσα στα διάφορα δείγματα εικονογραφικής επικοινωνίας που χρονολογούνται ήδη από την Παγετώδη Περίοδο το 25.000 π.Χ. Η χρήση του χρώματος είναι σημαντική, τόσο στις πρωτοβαθμίδες της καλλιτεχνικής του έκφρασης, όσο στη διακόσμηση, στην εμφάνιση και την αμφίεσή του, στην τέλεση των διαφόρων μυστηρίων του κλπ.

Η ιστορία του χρώματος γενικότερα χάνεται στα βάθη της αρχαιότητας και συμπορεύεται με την εξέλιξη της ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού. Η φύση και η χρήση του απασχόλησε αρχαίους φιλοσόφους όπως τον Πυθαγόρα, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης για το Λεονάρντο Ντα Βίντσι και το Ισαάκ Νεύτωνα.

Ήδη στην αρχαιότητα οι έλληνες είχαν κατανοήσει την αμοιβαία προϋπόθεση χρώματος και φωτός. Ο μύθος λέει ότι χωρίς τη βοήθεια της θεάς Ίριδας δεν θα είχε γεννηθεί ο θεός του φωτός Απόλλωνας. Επίσης ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με τη θεωρία του χρώματος στην πραγματεία του “Περί Χρωμάτων”. Αργότερα, στην Αναγέννηση, ο Ντα Βίντσι στο έργο του “Διατριβή πάνω στη Ζωγραφική”, ενώ η πρώτη θεωρία με σοβαρές επιστημονικές βάσεις προτάθηκε από το Νεύτωνα το 1708. Περίπου εκατό χρόνια μετά ο Γιουνγκ έρχεται να συμπληρώσει τη θεωρία του Νεύτωνα και να αποδείξει την κυματική φύση του φωτός και το 1860 ο Μάξγουελ απέδειξε ότι το φως είναι μια μορφή ηλεκτρομαγνητικής ενέργειας.

Για την εμπέδωση της έννοιας του χρώματος είναι απαραίτητη η κατανόηση της φυσιολογίας του οπτικού οργάνου και της διαδικασίας λειτουργίας του, προκειμένου να εντοπιστούν οι φυσικοί καταναγκασμοί της όρασης.

Επίσης σημαντική είναι η διάκριση των φυσικών ιδιοτήτων του χρώματος και του φωτός. Η φασματική κατανομή της εκπεμπόμενης ακτινοβολίας, ο συντελεστής απορρόφησης του αντικειμένου και η ευαισθησία του ανθρώπινου ματιού είναι οι βασικές προϋποθέσεις της οπτικής αντίληψης.

Η έννοια του χρώματος, το χρώμα των αντικειμένων, η κατάταξη των χρωμάτων, οι διαστάσεις του, οι παράγοντες που το επηρεάζουν, οι μέθοδοι ανάμιξης, τα χρωματικά συστήματα, καθώς και οι πρώτες ύλες παραγωγής των χρωμάτων είναι θέματα που αφορούν το χρώμα, τις χρήσεις του και την αντιληπτική μας ικανότητα σε σχέση με αυτό.

Εκτός από τη φυσική και μαθηματική προσέγγιση, κάποιοι θεωρητικοί ξεκίνησαν να μελετάνε το χρώμα σε επίπεδο ψυχολογικό και φιλοσοφικό, όπως ο Γκαίτε με το έργο του “Θεωρία των χρωμάτων”, και στις αρχές του 20ου αιώνα ο Γιοχάνες Ίττεν που δίδασκε στην σχολή εφαρμοσμένων τεχνών στην Βαϊμάρη, όπου ανέπτυξε τις «χρωματικές συγχορδίες» και τροποποίησε τον χρωματικό κύκλο κλπ.

Στο χώρο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής δίνεται ξεχωριστή έμφαση στο χρώμα και στο φως κυρίως από την περίοδο της Αναγέννησης και μετά, ιδιαίτερα μέσα από τη σχολή της Βενετίας.

Αργότερα, ο Ντελακρουά διατυπώνει την άποψη ότι το χρώμα είναι σημαντικότερο από το σχέδιο και η φαντασία από τη γνώση. Στην εποχή του Διαφωτισμού οι χρωματικοί συνδυασμοί και η ένταση του φωτός κυριαρχούν στη διαμόρφωση των συναισθημάτων και στην απόδοση της ατμόσφαιρας της εικόνας, σε μια προσπάθεια της εικαστικής δημιουργίας να εκφράσει καλύτερα το επαναστατικό πνεύμα της εποχής του 18ου αιώνα.

Ωστόσο η μεγαλύτερη επανάσταση σχετικά με τη χρήση του χρώματος και του φωτός σημειώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα με την εμφάνιση του ιμπρεσιονισμού. Η πρόσφατη ανακάλυψη της φωτογραφίας ήταν κυρίως η αιτία για μια σειρά από παρατηρήσεις και αλλαγές στη φιλοσοφία και στον τρόπο που αντιλαμβάνονταν πλέον οι καλλιτέχνες την εικόνα, αλλά και το σκοπό της ζωγραφικής απεικόνισης. Εγκαταλείποντας τις παραδοσιακές μεθόδους ζωγραφικής, όπου κυριαρχούσαν το περίγραμμα και η φωτοσκίαση, οι ιμπρεσιονιστές επικεντρώθηκαν κυρίως στη χρωματική απόδοση των αντικειμένων, όπως αυτή εμφανίζονταν κάτω από το συνεχώς μεταβαλλόμενο φως. Στη συνέχεια ο φοβισμός και μετά ο εξπρεσιονισμός διαφοροποιούνται από τον ιμπρεσιονισμό, κυρίως στην ψυχολογική επίδραση των χρωμάτων και στον υποκειμενισμό.

Το έργο αφηρημένης τέχνης του Μοντριάν Σύνθεση με κόκκινο, μαύρο, μπλε, κίτρινο και γκρίζο, αποτελεί μια διερεύνηση της σχέσης των βασικών χρωμάτων με τα απλά γεωμετρικά σχήματα, σε μια προσπάθεια ανάδειξης της πρωτογενούς δυναμικής ποιότητας των χρωμάτων, των μορφών και του φωτός. Επί πλέον προσπάθησε να αποδώσει το βάθος στη ζωγραφική χωρίς τη βοήθεια της προοπτικής, με εργαλεία του τα διαφορετικά πάχη γραμμών, τα σχήματα και το χρώμα. Πλέον η ζωγραφική αρχίζει να δείχνει ενδιαφέρον για τις γεωμετρικές δομές και να αντιμετωπίζεται ως ένα είδος κατασκευής όπως η αρχιτεκτονική. Κυριαρχεί η αντίληψη ότι ο σκοπός της τέχνης δεν είναι να αντιγράψει κάτι αλλά να το κατασκευάσει. Ο κυβισμός ανάγει τις φυσικές φόρμες σε επίπεδη αναπαράσταση και αποδίδει τον όγκο κυρίως με το χρώμα και το φως.

Στην αρχιτεκτονική η χρήση του χρώματος αποδίδεται κυρίως μέσα από τη χρωματική επένδυση των κτιρίων σύμφωνα με τις τάσεις της κάθε εποχής. Κατά την περίοδο του μοντέρνου κινήματος, η αρχιτεκτονική απαλλάσσεται εντελώς από τα διακοσμητικά στοιχεία και ως εκ τούτου σημειώνεται μια άρνηση προς το χρώμα. Έτσι κυριαρχεί το λευκό χρώμα ή το χρώμα που δημιουργεί το εμφανές σκυρόδεμα, όπως στα έργα του Λε Κορμπυζιέ και του Ταντάο Άντο. Αργότερα, στην ύστερο μοντέρνα αρχιτεκτονική, εμφανίζονται ξανά κάποιες τάσεις διακόσμησης και μαζί με αυτές επανέρχεται και το χρώμα.

Ωστόσο, τις περισσότερες φορές οι επιλογές των χρωμάτων στην αρχιτεκτονική προκύπτουν από τις ψυχολογικές τους ιδιότητες για την επιδιωκόμενη ατμόσφαιρα του χώρου. Βασικοί παράγοντες που συντελούν στην επιλογή τους είναι επίσης η αφθονία των πρώτων υλών, η ηλιοφάνεια και το κλίμα του κάθε τόπου, ενώ συχνά ακολουθούνται τάσεις που συνδέονται άμεσα με την ιστορία, την παράδοση, την τεχνολογία και τους πολιτισμικούς παράγοντες της κάθε εποχής.

Στόχος μας είναι η συγκέντρωση του υλικού που έχει διατυπωθεί για το χρώμα από μεγάλους ζωγράφους, εικαστικούς, επιστήμονες, φιλοσόφους, αρχιτέκτονες κλπ, σε μία ενιαία μελέτη και στη συνέχεια η οπτικοποίηση της έρευνας με την υλοποίηση μιας πολυμεσικής εφαρμογής, προκειμένου να μπορεί να εγκατασταθεί σε χώρους πολιτισμού όπως πχ μουσεία, πολιτισμικά κέντρα, πολυχώρους κλπ, για την ενημέρωση και την εκπαίδευση του κοινού. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση ψηφιακών μοντέλων τρισδιάστατης απεικόνισης, σχεδιοκίνησης, ήχου και άλλων πολυμεσικών εφαρμογών.

Η γενικότερη ιδέα της εφαρμογής θα στηρίζεται στην αναπαραστατική αφήγηση που θα ξεκινάει από το μηχανισμό της όρασης και τις διεργασίες της φύσης για την παραγωγή του χρώματος, θα προχωράει στις ψυχολογικές ιδιότητες των χρωμάτων και θα κάνει μια σύντομη ιστορική περιήγηση στις καλλιτεχνικές τάσεις με παραδείγματα από τα σημαντικότερα έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής, δίνοντας έμφαση στη συστηματική μελέτη της μοντέρνας τέχνης. Η έρευνά μας θα επικεντρωθεί στο 19ο και 20ο αιώνα, περίοδος κατά την οποία το χρώμα παύει να έχει επικουρικό ρόλο ως προς το σχήμα και την επιφάνεια, επαναπροσδιορίζεται η σημασία του, λειτουργεί ως αυτόνομο στοιχείο και οργανώνεται γύρω από το δικό του σύνταγμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Κ. Αντωνιάδης, Ι. Ελευθεριάδης, Κ. Σταθάκης, 2002, Χρώμα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα.

• Τζούλιο Κάρλο Αργκάν, 1999, Η μοντέρνα τέχνη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο.

• Ζαν-Λουί Κοέν, 2006, Λε Κορμπυζιέ 1887 – 1965 Ο λυρισμός στην αρχιτεκτονική της εποχής των μηχανών, Taschen/Γνώση, Germany.

• Γιοχάννες Ίττεν, 1998, Τέχνη του Χρώματος, Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών Μαθημάτων, Αθήνα

• Ανρύ Ματίς, 1990, Περί Τέχνης, Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών Μαθημάτων, Αθήνα

• Μάριο Ντε Μικέλι, 1983, Οι Πρωτοπορίες τα τέχνης του Εικοστού αιώνα, Οδυσσέας, Αθήνα.

• Άννα Μοσχονά, 1989, Πάουλ Κλεε Η εικαστική σκέψη. Τα μαθήματα στη σχολή Μπαουχάουζ, Τόμος Ι, Μέλισσα, Αθήνα.

• Άννα Μοσχονά, 1989, Πάουλ Κλεε Η εικαστική σκέψη Τα μαθήματα στη σχολή Μπαουχάου, Τόμος ΙΙ, Μέλισσα, Αθήνα.

• Χέρμπερτ Ρηντ, 1978, Ιστορία της μοντέρνας Ζωγραφικής, Υποδομή, Αθήνα.

• Χέρμπερτ Ρηντ, 1986, Λεξικό εικαστικών τεχνών, Υποδομή, Αθήνα.

• Βασίλης Φιοραβάντες, 2011, Κριτική της τέχνης – Κριτική της κοινωνίας, Νησίδες, Θεσσαλονίκη.

• Βασίλης Φιοραβάντες, 2012, Προς τη νέα ανθρωπολογία – Κριτική της τέχνης – Κριτική της παγκοσμιοποίησης, Αρμός, Αθήνα.

• Josef Albers, 2006, Interaction of Color, New Heaven & London

• Tadao Ando, 1996, The Colours of Light, Phaidon Press, London

• Roland Barthes, 2001, Εικόνα – Μουσική – Κείμενο, Πλέθρον, Αθήνα

• Ashley Bassie, 2005, Εξπρεσιονισμός, Γ.Κ. Ελευθερουδάκης Α.Ε., Αθήνα

• Ulrike Becks-Malorny, 2004, Paul Cezanne 1839 – 1906 Pioneer of Modernism, Taschen, Germany.

• Werner Blaser, 2008, Ludwing Mies Van Der Rohe - gli arredi e gli spazi, Mondadori Electa, Italia.

• E. Carles, 1999, Dove le parallele si incontrano, Cineforum, Bergamo.

• Pippo Ciorra, 1995, Peter Eisenman. Opere e progetti, Electa, Milano.

• Agostino De Rosa, 1998, L’ infinito svelato allo sguardo. Forme della rappresentazione estremo - orientale, CittaStudi, Torino.

• Agostino De Rosa, Giuseppe D’ Acunto, 2002, La vertigine dello sguardo. Tre saggi sulla rappresentazione anamorfica, Libreria Editrice Cafoscarina, Venezia.

• Cesare De Sessa, 1996, Zaha Hadid. Eleganze dissonanti, Collana Universale di architettura, Testo & immagine, Torino.

• Donis A. Dondis, 2002, Βασικές Αρχές Οπτική Παιδείας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα.

• Carl Gardner and Raphael Molony, 2001, Transformations: Light. Re-interpreting Architecture, RotoVision, UK

• E.H. Gombrich, 2005, Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα.

• Robert L. Herbert, 1972, Η σύγχρονη τέχνη, δοκίμια καλλιτεχνών, Σχήμα, Αθήνα.

• Wassily Kandinsky, 1981, Για το πνευματικό στην τέχνη, Νεφέλη, Αθήνα.

• Wassily Kandinsky, 1986, Τέχνη και καλλιτέχνες, Νεφέλη, Αθήνα.

• Helga Marsala, 2012, Tra Arte e Esperienza, Capitolo III – “Minimalismo, Arte Concettuale, Arte Povera, Body Art”, <http://www.artribune.com/2012/07/tra-arte-e-esperienza-capitolo-iii-minimalismo-arte-concettuale-arte-povera-body-art/> [Ιούλιος 2012]

• Waltern Sargent, 1987, Το χρώμα στη φύση και στην τέχνη, Κάλβος.

• Phoebe Pool, 1988, Impressionismo, Rusconi, Milano

• Gillew Neret, 2003, Kazimir Malevich 1878 – 1935 and Suprematism, Taschen, Germany.

• Vittorio Franchetti Pardo, 1966, Le Corbusier I diamanti dell’ arte 18, Sadea/Sansoni, Firenze.

• Ingo F. Walther, 1997, Impressionist Art 1860 – 1920, Taschen, Italy.