Η ΕΠΙΘΑΝΑΤΙΑ ΑΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ*

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η ΕΠΙΘΑΝΑΤΙΑ ΑΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ*

Σοσιαλφιλελευθερισμός, νεοφιλελευθερισμός, ταξη-φιλελευθερισμός, φιλελευθερισμός. (Social-liberalisme, néoliberalisme, order-liberalisme).

Φετιχισμός, αλλοτρίωση, μυστικοποίηση.¹

Ο νεοφιλελευθερισμός μετατρέπει κάθε επιμέρους κοινωνική

διεκδίκηση σε κεντρική πολιτική μάχη εφ’ όλης της ύλης.

Α. Νέγκρι

Ι. Ο κυρίαρχος σήμερα πανευρωπαϊκά ταξη-φιλελευθερισμός και πρώτιστα ο ηγεμονικός γερμανικός, είναι ένας όλο και λιγότερο κρυμμένος, ένας όλο και περισσότερο απροκάλυπτος φασισμός. Ένας «συνταγματικός», συστημικός φασισμός, ένας αδίστακτος ολοκληρωτισμός, ένας αποτρόπαιος αυταρχισμός νέου τύπου: ο αυταρχισμός που προσπαθεί να λύσει με το μεγαλύτερο δυνατό όφελος για το κεφάλαιο τις ακραίες, τις όλο και σημαντικότερες και οξύτερες αντιθέσεις, ακόμη και αντινομίες του συστήματος, υποτάσσοντας όλη τη σύγχρονη πολιτική πρακτική στη λογική της διατήρησης του κέρδους για το κεφάλαιο όχι μόνον επί της εργασίας, αλλά της κοινωνίας ολόκληρης. Το κεφάλαιο προσπαθεί να αυξήσει χωρίς κανέναν ενδοιασμό πλέον το ποσοστό κέρδους και συγχρόνως να ποδηγετήσει την κοινωνία ολόκληρη. Θα το καταφέρει; Μήπως όμως ξεγλιστράμε προς ένα νέο πλην όμως ολικό Δ’ Ράιχ, και μάλιστα πανευρωπαϊκό, υπό γερμανική (κρυφο-)νεοναζιστική ηγεμονία; Σε κάθε περίπτωση η φαινομενική σταθερότητα του συστήματος υποκρύπτει μια δομική ανισορροπία του, η οποία από στιγμή σε στιγμή μπορεί να αποκτήσει ακραίες διαστάσεις και η κοινωνία έτσι να μπει σε μια περίοδο που το κοινωνικό κινητό να ισορροπήσει με την επιβολή πλήρως ενός νέου ολοκληρωτισμού. Ή μιας νέας γενικευμένης, σφαιρικής (globale) επανάστασης.

II. Στη σημερινή φάση ανάπτυξης – και κυρίως κρίσης – του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, η αντίθεση είναι πλέον ολική μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και καπιταλιστικών μορφών. Έτσι ανακύπτει η αδήριτη ανάγκη μιας ριζικής εναλλακτικής λύσης (alternative) προς όφελος της κοινωνίας, συγχρόνως με την ανάγκη αυτοπροσδιορισμού των κοινωνικά εξαρτημένων δυνάμεων, της απελευθέρωσής τους, της απελευθέρωσης του ανθρώπου. Διαφορετικά έρχεται και μάλιστα αναπόδραστα η πλήρης, η αγριότερη, που έχει εμφανιστεί ποτέ, υποταγή στο αδίκαστο μεγάλο – ολιγαρχικό κεφάλαιο.

ΙΙΙ. Συνειδητοποιείται ευρύτερα η ανάγκη για ριζική (κατά τη μαρξική σύλληψη) λύση του γενικευμένου, του παγκοσμιοποιημένου κοινωνικού προβλήματος. Διαφορετικά αυτό θα χειροτερεύει, η λύση θα καρκινοβατεί, η επιθανάτια αγωνία του συστήματος θα παρατείνεται με όλες τις αρνητικές, τις επώδυνες επιπτώσεις στον άνθρωπο, την κοινωνία, τον πολιτισμό. Με ιστορικές τερατογενέσεις, εγκληματικές φαρσοκωμωδίες. Με τη μετατροπή της κοινωνίας σε όμηρο του αιμοσταγούς (μεγάλου) κεφαλαίου, που για το μόνο πράγμα που ενδιαφέρεται είναι η διατήρηση, η διαιώνιση του κέρδους, του όλο και μεγαλύτερου και ασφαλέστερου κέρδους. Για το λόγο αυτό το σύστημα δεν κάνει τίποτα άλλο από το να επιδιώκει με κάθε αντίτιμο ένα νέο και ενάρετο, κατά τους κυνικούς απολογητές του, κύκλο ανάπτυξής του, δηλαδή έναν κατά το δυνατό πιο άγριο και εκμεταλλευτικό μακρύ κύκλο, όπως είχε προβλέψει και αναλύσει η Σχολή της Φρανκφούρτης.

IV. Ο ταξη-φιλελευθερισμός είναι ενσωματωσιακός, καταναγκαστικά όμως – και όχι συναινετικά – ενσωματωσιακός. Μην επιτρέποντας καμία αμφισβήτηση, καμία αντιπολίτευση στο εσωτερικό του, αποσκοπεί στην πλήρη υποταγή της κοινωνίας, την ολική κυριάρχηση. Ως εκ τούτου ο ταξη-φιλελευθερισμός είναι φασιστο-φιλελευθερισμός, με εγγενή τάση περιορισμού μέχρι εξαφάνισης και του όποιου εναπομείναντος οικονομικού κυρίως φιλελευθερισμού. Ο πάλαι ποτέ πολιτικός φιλελευθερισμός έχει περιοριστεί δραστικά από το σύστημα. Ουσιαστικά έχει και πρακτικά καταργηθεί. Νόμος-τάξη, φόβος-τάξη, και πάλι νόμος-τάξη είναι οι κύριες εκδηλώσεις, και συγχρόνως οι μορφές της σύγχρονης ταξηφιλελεύθερης κυριαρχίας. Έτσι η εξέλιξη αυτή – δομικού χαρακτήρα – του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, υπό το βάρος της ριζικής αστάθειας που επέφερε η κρίση, επαληθεύει την πρόβλεψη της Σχολής της Φρανκφούρτης περί νεοσυντηριτικής ακόμη και ολοκληρωτικής μετεξέλιξης του συστήματος, μόλις καταλαγιάζει το κίνημα. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Αντόρνο φοβόταν ότι ακόμη και το ίδιο το κίνημα θα συνεργήσει για την εμφάνιση και την επιβουλή της επερχόμενης νέας βαρβαρότητας. Όλες οι αναπτυγμένες κοινωνίες έχουν μπει σε ολοκληρωτική περιπέτεια, στη μεγάλη περίοδο της νέας σκλαβιάς που έχει ήδη αρχίσει, νέων πολέμων, νέων και οδυνηρών ανακατατάξεων. Ο αγώνας για τη διατήρηση του ποσοστού κέρδους, ακόμη και η αύξηση του με κάθε τρόπο, με κάθε αντίτιμο, με κάθε μέσο από το κεφάλαιο είναι η υπέρτατη καθοδηγητική δύναμη του συστήματος και των λακέδων του.

Το κρίσιμο ερώτημα της σημερινής εποχής, με βάση και την ιστορία του ΧΧ^ου αιώνα, παραμένει, επανάσταση ή ανεπανάσταση, σύμφωνα με τη συγκλονιστική διάγνωση των εμμενών τάσεων του μονοπωλιακού καπιταλιστικού (ιμπεριαλισμού) από τη Ρ. Λούξεμπουργκ. Για να αποτραπεί η αντεπανάσταση, επιβάλλεται η καθολική αντίσταση και η κριτική χωρίς καμία εξαίρεση όλων των μορφών του νεοσυντηρητισμού, η πλήρης άρνηση, η καθολική αντίσταση: Η εκ των πραγμάτων εγγενής αναζήτηση πλέον ενός ολικά εναλλακτικού και ανθρώπινου συστήματος. Ο νεοσυντηρητισμός και ο νεοφιλελευθερισμός − και ειδικότερα στην προχωρημένη σύγχρονη γερμανική εκδοχή του ταξη-φιλελευθερισμού − είναι ανάδελφοι, συνδέονται οργανικά, αν δεν ταυτίζονται ως προς την πραγματοποίηση του ιστορικού στόχου τους. Ως εκ τούτου και η αντιπαράθεση με αυτούς πρέπει να είναι πλήρης, ολική, απόλυτη, μετωπική, μέχρι τέλους. Διαφορετικά θα αναπαράγεται με διαρκώς νέες μορφές το σύστημα και οι ιδεολογικοί κλώνοι του.

V. Η πρώτη ή η αρχική εξέγερση εμφανίζεται συνήθως με παραμορφωτικό (déformé) τρόπο. Στη συνέχεια ή θα έλθει η πραγματική ριζοσπαστικοποίηση, που συνιστά μια ρήξη με το συντηρητισμό, με το κατεστημένο γενικότερα σε όλες τις μορφές του ή η ευθεία προέκταση της παραμορφωμένης ή της φετιχικοποιημένης συνείδησης, αν και μπορεί και αυτή να αποτελέσει μια ρήξη, αλλά από την ανάποδη, μια αντεπανάσταση: φασισμός…

Οι κινητοποιήσεις ενάντια στις συνθήκες της Νίκαιας και της Λισαβόνας μετά από χρόνια αμφιβολιών και αβεβαιοτήτων καταλήγουν στην ενίσχυση του λεπενισμού. Ο εθνοκεντρισμός γενικά και αυτός του Σεβενεμάν ειδικότερα, μετεξελίχθηκαν σε αντιευρωπαϊσμό πρωτόγονο, απλοϊκό, φασίζοντα, όπως ο νέος λεπενισμός της Μαρίν Λεπέν και του υπαρχηγού της, Φλ. Φιλιπό, πρώην λοχαγού του Chevenement. Από την άλλη, ο ευρωπαϊσμός στην πιο διαδεδομένη του εκδοχή, είναι ένας οικονομικός φιλελευθερισμός χωρίς όρια, με κύριο στόχο τον περιορισμό του κοινωνικού κράτους και του κράτους δικαίου, του ιστορικο-πολιτικού φιλελευθερισμού. Έτσι οδηγούμαστε σε μια στείρα αντιπαράθεση. Διέξοδος: Η Ένωση των σοσιαλιστικών δημοκρατιών της Ευρώπης.

VΙ. Ταξη-φιλελευθερισμός και Νεοφιλελευθερισμός: Δομικά ολοκληρωτικές ιδεολογίες και πρακτικές.

Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός είναι ολικά αυταρχικός, απολυταρχικός, κυριαρχικός: Η πλήρης πραγματοποίηση του εφιάλτη της Σχολής της Φρανκούρτης περί επερχόμενης ολικής κυριάρχησης και αυταρχικοποίησης. Η βάση, η μήτρα, είναι η αυταρχική οικογένεια, η οποία παίρνει τη ρεβάνς από το αντιαυταρχικό² κίνημα του Μάη του ‘68, καθώς και το ίδιο αυταρχικές δομές (και θεσμοί) του ύστερου και κυρίως του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Βασική προτεραιότητα είναι η παγίωση ιεραρχικών και αυταρχικών προτύπων από το νεοφιλελεύθερο ολοκληρωτικό καπιταλισμό, με στόχο την κατά το δυνατό βιαιότερη παραγωγή και αναπαραγωγή του συστήματος, με το λιγότερο όμως δυνατό αίμα, χωρίς παρόλα αυτά να διστάζει όταν έχει ανάγκη να καταφεύγει σε εμφυλιοπολεμικές κοινωνικές πολιτικές και ιδεολογικές πρακτικές ακόμη και στις κοινωνίες του ύστερου καπιταλισμού.

Ο νεοφιλελεύθερος ολοκληρωτικός καπιταλισμός συνιστά ένα μίγμα από τη λογική, την ιδεολογία και τη δομή της αυταρχικότητας των φεουδαρχών (seigneurs), υπό την  άκρατη, την απόλυτη ελευθερία του ιδιώτη μεγαλο-καπιταλιστή, του σύγχρονου πλέον ολιγάρχη, καθαρό προϊόν της απορρύθμισης και της παγκοσμιοποίησης.

Όλα τίθενται στην υπηρεσία των μονοκρατόρων−ολιγαρχών καπιταλιστών: η κοινωνία, οι θεσμοί, τα πάντα, και ειδικότερα το όλο και περιοριζόμενο συνεχώς κράτος.

Απάντηση σε αυτή τη δομική αλλαγή του συστήματος, που δημιούργησε η απορρύθμιση και η αποθέσμιση, δεν είναι η επαναρύθμιση μόνον ή κυρίως, αλλά η ολική κοινωνικοποίηση των πάντων σε παγκόσμια κλίμακα, σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και η αυτοοργάνωση της κοινωνίας, η υιοθέτιση νέων εναλλακτικών, αλληλέγγυων και συμμετοχικών κοινωνικών και πολιτισμικών σκοπών, αξιών, προτύπων, διαδικασιών κ.α. με επίκεντρο τον άνθρωπο και τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας. Θα πρέπει δηλαδή η παγκόσμια κοινωνία να αποθυλακοποιηθεί από τα αποχαλινωμένα πλήρως και αυτονομημένα απόλυτα κεφάλαιο, χρήμα, θεσμούς. Το παράδειγμα της σύγχρονης απάνθρωπης κυριάρχησης των νέων μονοκρατόρων−ολιγαρχών δεν διορθώνεται με μια απλή αλλαγή, μεταρρύθμιση, τροποποίησή του. Είναι απόλυτη ανάγκη η νεοανθρωπιστική πλήρης αναδόμηση, ανασυγκρότηση του, πάνω σε νέες, δίκαιες, αλληλέγγυες, συμμετοχικές, νεοκοινωνικές βάσεις.

VIΙ. Καταστρέφοντας την κοινωνία ο νεοφιλελεύθερος αυταρχικός καπιταλισμός, καταστρέφει και το δυνητικό υποκείμενο της ανατροπής του. Παρακαταστρέφοντάς το όμως, λόγω της απύθμενης ιδεολογικής μυωπίας του, και κυρίως του ανεξέλεγκτου τιμωρητικού ρεβανσισμού του θα αυτοκαταστραφεί και το σύστημα, γιατί οι κοινωνικοοικονομικά πεθαμένοι δεν καταναλώνουν. Η μυωπία, η εμπάθεια (με τη νεώτερη έννοια του όρου) και ο ρεβανσισμός των κυρίαρχων νεοφιλελεύθερων και ταξηφιλελεύθερων ολοκληρωτικών κλικών δεν τους επιτρέπουν να δουν την επερχόμενη έτσι καταστροφή των ιστορικών συμφερόντων του συστήματος. Το μόνο ζητούμενο είναι μέσα από το γενικευμένο φυσικό θάνατο του λαού η εξαφάνιση της αντίστασης, της άρνησης, της αμφισβήτησης. Ειδικότερα δε για ιστορικούς λόγους το κύριο ζητούμενο για τον παγκοσμιοποιημένο σύγχρονο καπιταλισμό είναι η πειθάρχηση του άτακτου, του ρέμπελου, του περήφανου πρώτιστα ελληνικού λαού. Θα τα καταφέρει όμως;

VIIΙ. Η χούντα των αγορών, ο φονταμενταλισμός των αγορών, του νεοφιλελευθερισμού κ.τ.λ. ανατρέπεται μόνο με παγκόσμια εξέγερση. Η Ελλάδα, ως αδύναμος κρίκος  του παγκοσμιοποιημένου ολοκληρωτικού συστήματος, μπορεί να σπάσει σύντομα, και η εξέγερση του Ελληνικού λαού να αποτελέσει την απαρχή (όπως το 1821) της παγκόσμιας απελευθέρωσης των λαών από τους νεοφιλελεύθερους μουλάδες και ιμάμηδες, από τους ταξηφιλελεύθερους επιτελείς του ανεξέλεγκτου πλέον συστήματος της παγκοσμιοποίησης της παραγωγής και της όλο και ληστρικότερης αναπαραγωγής του.

ΙΧ. Οι ράμπο του νεοφιλελευθερισμού, οι κάποι της  χρηματοοικονομίας.

Οι ράμπο διαλύουν τα πάντα στο πέρασμά τους με τις γενικευμένες και άγριες ιδιωτικοποιήσεις, με την ακραία λιτότητα που επιβάλουν, με την ιδιωτικοποίηση του κράτους κ.α., που προωθούν έντεχνα οι αντίστοιχοι μεγαλοεγκέφαλοι.

Οι μεγαλοεγκέφαλοι του οργανωμένου εγκλήματος³ στο χώρο της χρηματοοικονομίας, επωφελούνται δηλαδή άμεσα από αυτή τη γενικευμένη κοινωνικοοικονομική διάλυση, και ψαρεύοντας ό,τι τους συμφέρει από τα συντρίμμια, το μετατρέπουν σε χρηματοοικονομικά προϊόντα, σε παράγωγα τα οποία στη συνέχεια προωθούν μεθοδικά, συστηματικά στο κοινό, δηλαδή σε ανυποψίαστα θύματα. Δηλαδή το κάνουν άυλο, το μετατρέπουν σε αόρατο. Έτσι, ενώ κερδίζουνε απίθανα ποσά, κατορθώνουν να μην προκαλούν. Και με αυτό τον τρόπο ληστεύουν σε απίστευτη κλίμακα και ανενόχλητα με τη βοήθεια και των εξωχώριων εταιρειών, πρακτικών, καταστάσεων που τους παρέχει ο απορρυθμισμένος και παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός. Ένας ληστρικός καπιταλισμός δηλαδή χωρίς όρια. (Πράγματι όμως χωρίς όρια;⁴).

Αποτέλεσμα: Υπό τον ιδεολογικό μανδύα του ολοκληρωτισμού της δικτατορίας των αγορών συντελείται ένα άνευ προηγουμένου προμελετημένο και προσχεδιασμένο έγκλημα ενάντια στην κοινωνία. Μέσα σε αυτές τις νεοβάρβαρες συνθήκες δοκιμάζονται οι αντοχές: Ή υποταγή και βαρβαρότητα ή επανάσταση και σοσιαλισμός⁵. Η σύγχρονη χούντα των αγορών χρειάζεται ανατροπή, όπως και οι πολιτικές – στρατιωτικές. Η χούντα των αγορών με «ηγέτες» (leaders) τους αρχιγιάπιδες, τους ράμπο της χρηματοοικονομίας είναι οικονομικοπολιτικό-ιδεολογικό ολοκληρωτικό σύστημα με το στρατό σε εφεδρεία, καθόσον έχει σε πρώτη γραμμή το μιντιακό-πολιτικό κατεστημένο, τους σύγχρονους δηλαδή ταγματάρχες της.

Χ. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες προέχει το πρόταγμα της αυτονομίας, της αυτόνομης και κριτικής στάσης, της ιδεολογικά κριτικής στάσης: της ιδεολογικής κριτικής⁶ ως στάση (attitude), ως μεθοδική σύλληψη – θεωρητική και κοινωνική πρακτική, ως βάση και ως προϋπόθεση μη ένταξης και ενσωμάτωσης στο σύστημα, ως αντι-αλλοτριωτική μέθοδος και πρακτική, ως προϋπόθεση, τέλος, της απελευθέρωσης και της χειραφέτησης με νεοανθρωπιστικούς όρους⁷. Σε κάθε περίπτωση δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι, κατά τον Μαρξ, «η μεγαλύτερη επιτυχία της Κομμούνας ήταν η ύπαρξή της με πράξεις».

XI. Πρέπει πάντοτε να καταγγέλλεται η κατεστημένη τάξη πραγμάτων, η κυριάρχηση, ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του συστήματος, και της παγκοσμιοποίησης ειδικότερα, ανεξάρτητα πολιτικών μορφών, συγκυριών, κρατών κ.α.

Διαφορετικά παραχωρείται συγχωροχάρτι στο σύστημα.

Το σύστημα, όπως έχει δείξει η Σχολή της Φρανκφούρτης, είναι δομικά πλέον ολοκληρωτικό. Προήλθε από τη συντριβή της Ευρωπαϊκής Επανάστασης του 1917 – 22, από τα μέσα (σταλινισμός) με την αποσύνθεση της Ρώσικης επανάστασης, από το φασισμό, το ναζισμό και τον χιτλερισμό, αλλά και από την εσωτερική αντεπανάσταση και παλινόρθωση. Ο νεοφιλελεύθερος και ταξη-φιλελεύθερος καπιταλισμός σήμερα είναι οι συνεχιστές αυτών των καταστάσεων «έκτακτης ανάγκης». Η έκτακτη ανάγκη έχει γίνει πλέον καθεστώς, μια παρατεταμένη, μόνιμη κατάσταση⁸. Μόνη πιθανή λύση είναι η πλήρης, η ριζική ανασυγκρότηση, η αναδόμηση του συστήματος.

Μέσα στις ανυπόφορες σύγχρονες συνθήκες επιβάλλεται η ανασυγκρότηση εκ βάθρων, εκ θεμελίων του συστήματος με πάνδημο, με δημοκρατικό τρόπο, άμεσα, ολικά, καθοριστικά. Μόνη καθοδηγητική αρχή μας πρέπει να είναι πλέον η καθορισμένη άρνηση⁹. Έτσι θα δημιουργηθούν νέες και εναλλακτικές δομές, μερικές από τις οποίες ήδη αναδύονται μέσα στο υπάρχον σύστημα.

Η ανάγκη πλήρους, ολικής απελευθέρωσης και χειραφέτησης της κοινωνίας των πολιτών είναι πλέον το διακύβευα. Και αυτό πραγματοποιείται μόνο μέσα από ιστορικό – κοινωνικό ξεπέρασμα. Αυτό όμως, λέει ο Λεφέβρ, πρέπει να είναι άμεσο: Έχει ήδη αρχίσει…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Norbert Guterman – Henri Lefebvre, La Consience mystifiée, Syllepse (suivi de La Conscience privée, d’ Henri Lefebvre). Βλ. ακόμη H. Lefebvre, Ο Χίτλερ στην εξουσία, Αφήγηση.

2.        Βλ. H. Weber, Πρέπει να απαλλαγούμε από την κληρονομιά του Μάη του ’68; Ηλίβατον, Η. Lefebvre, Mai ‘68. L’ irruption, Syllepse.

3.        Οι εγκέφαλοι του οργανωμένου εγκλήματος στην Ιταλία αποκαλούνται κάποι. Οι εγκέφαλοι του διεθνούς χρηματοοικονομικού εγκλήματος είναι οι γιάπηδες, οι golden boys.

4.        Το θέμα των ορίων της ανεξέλεγκτης μέχρι τώρα χρηματοοικονομίας, παρά τη φοβερή κρίση που προκάλεσε σε πρώτο τουλάχιστον επίπεδο, ως ένα σαθρό εποικοδόμημα του νεοκαπιταλισμού, προσπαθούμε να το προσεγγίσουμε συστηματικότερα σε ένα νέο εκτεταμένο κείμενό τους, υπό επεξεργασία, με τίτλο, «Οι απαρχές της νέας ανθρωπολογίας». Σε κάθε περίπτωση δεν θα πρέπει να ξεχνάμε τη θεωρία του Μαρξ για τις κρίσεις, όπως αυτή έχει συστηματοποιηθεί από τον Μαντέλ, και την αντίστοιχη θεωρητικοποίησή του περί ανυπέρβλητων ουσιαστικά ορίων. Θα ξεγλιστρήσει ο σύγχρονος αρχισπεκουλαδόρικος καπιταλισμός από τα όρια; Ιστορικά είναι αδύνατο.

5.        Βλ. Ρ. Λούξεμπουργκ, Μεταρρύθμιση ή επανάσταση; Δ. Βιβλιοθήκη.

6.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. ΙΙ.

7.        Βλ. Ρ. Βανεγκέμ, Γράμμα στα παιδιά μου, εκδ. των ξένων, J. Agnoli, Ο μετασχηματισμός της δημοκρατίας…, KΨΜ., Προς τη νέα ανθρωπολογία (Συλλ. Επ.επ. Β. Φιοραβάντες), ΑΡΜΟΣ, Νέα Ανθρωπολογία και Μοντέρνα Τέχνη (Συλλ. Επ.επ. Β. Φιοραβάντες), ΖΗΤΗ και Β. Φιοραβάντες, Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση, ΖΗΤΗ (υπό έκδοση).

8.        Βλ. Σ. Μάξιμος, Κοινοβουλευτισμός και δημοκρατία, Στοχαστής, Μπάραν-Σουήζη, Μονοπωλιακός καπιταλισμός, Guttenberg, P. Michels, Le Partis politiques, Points, Ε. Μandel, Le troisieme âge du capitalisme, Maspero, A. Gorz, Quète du sens, Galilée.

9.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Η απαρχή της καθορισμένης άρνησης», Η Αυγή, 3-7-15.

* Βελτιωμένη εκδοχή άρθρου με τον ίδιο τίτλο που δημοσιεύτηκε στην ΑΥΓΗ, 14-10-2015