ΡΟΔΟΣ: ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ

Ε. Χώχου

Ρόδος: Το νησί του Ήλιου και του ιδιαίτερου πολιτισμικού πλούτου.

Η Ρόδος είναι η πρωτεύουσα των Δωδεκανήσων, ανήκει στο Αιγαίο Πέλαγος και είναι το τέταρτο μεγαλύτερο νησί της Ελλάδος σε έκταση. Σύμφωνα με την μυθολογία υπάρχουν πολλές εκδοχές για την ονομασία του νησιού. Η πιο γνωστή εκδοχή λέει πως όταν ο Δίας αποφάσισε να μοιράσει τη γη στους Ολύμπιους Θεούς, ο θεός Απόλλων (τοπική ονομασία Φοίβος) έλειπε από τη μοιρασιά κι έτσι έμεινε χωρίς γη. Τότε ο θεός Απόλλων είπε πως η γη που θα αναδυόταν από τη θάλασσα το επόμενο πρωινό θα γινόταν δική του. Έτσι αναδύθηκε η Ρόδος. Ο Θεός Απόλλων συνεπαρμένος από την ομορφιά του νησιού το έλουσε με τις ακτίνες του και από τότε η Ρόδος είναι το πιο λαμπερό νησί. Ακόμη, ένας μύθος λέει πως η Ρόδος ήταν η γυναίκα  του Ήλιου και κόρη του Ποσειδώνα την οποία απέκτησε με την αδελφή των Τελχίνων την Αλία, οι οποίοι ήταν και οι πρώτοι κάτοικοι της Ρόδου σύμφωνα με τον μύθο.

Η Ρόδος είναι ένα νησί με μεγάλη πολιτισμική κληρονομιά, ένα μεγάλο λαογραφικό υπόβαθρο, παραδόσεις αλλά και ήθη και έθιμα. Αποτελείται από 42 χωριά με σχεδόν ξεχωριστή τοπική παράδοση το κάθε ένα από αυτά. Γυρνώντας από χωριό σε χωριό ανακαλύπτεις τη διαφορετικότητα στην ενδυμασία, στις μουσικές τους παραδόσεις, στην κουλτούρα τους ακόμη και στην ομιλία τους. Πράγμα που κάνει ακόμα και τα χωριά της Ρόδου ξεχωριστά.

ΤΟΠΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ

Οι βασικές γυναικείες φορεσιές είναι τρείς, του χωριού Έμπωνα¹, Αφάντου² και Αρχάγγελος³. Οι υπόλοιπες έχουν σαν πρότυπο αυτές τις τρεις, διαφέρουν όμως σε μικρά στοιχεία από περιοχή σε περιοχή, αλλά διαφέρουν ακόμη και με βάση την κοινωνική τάξη, αλλά και την οικογενειακή κατάσταση (ελεύθερη, παντρεμένη, χήρα). Όλες όμως έχουν κοινό το στοιχείο της αρχοντιάς και του πολιτισμικού πλούτου που αποπνέει κάθε μία από αυτές τις περιοχές.

Αναλυτικότερα η γυναικεία φορεσιά κατά κύριο λόγο αποτελείται αρχικά από το φουστάνι, το οποίο όταν το φοράνε το χειμώνα είναι σε γυαλιστερό γαλαζόμαυρο χρώμα και όταν το φοράνε το καλοκαίρι σε άσπρο. Από μέσα από το φουστάνι φοράνε το πουκάμισο. Το πουκάμισο είναι ένας μακρύς χιτώνας όπου το στήθος το κοσμούν διάφορα στολίδια από χρυσάφι (φλουριά, αλυσίδες κ.τ.λ.). Ακόμη το πουκάμισο, το οποίο δεν έχει στη μέση σούρες ονομάζεται μαλώλα, ενώ αυτό που αποτελείται από σούρες ονομάζεται γρίσπα. Βέβαια, στα παλιά χρόνια οι νύφες αντί για το πουκάμισο φορούσαν ποδιά, η οποία ήταν πιο ευρύχωρη και αποτελούνταν από περισσότερα κεντήματα γύρω γύρω και στο στήθος. Τον χειμώνα έξω από το φουστάνι φορούσαν ένα γιλέκο που ονομαζόταν ζιπούνι ή περίκο και από πάνω φορούσαν μάλλινο σάλι το κοντοράσι, το οποίο σκέπαζε μόνο τις πλάτες και έτσι τις προστάτευε από το κρύο. Τέλος, στο κεφάλι τους σε ορισμένα χωριά φορούσαν ένα μάλλινο χοντρό σκούφο που πάνω του στερέωναν ένα άσπρο  μαντήλι. Ενώ στο χωριό Έμπωνα φορούσαν ένα μάλλινο, πλουμιστό μαντήλι το λεγόμενο τσουλλάτο ή ρασομάντηλο.    

Όσον αφορά την αντρική φορεσιά το κύριο στοιχείο της ήταν η λεγόμενη βράκα και οι άντρες που την φορούσαν ονομάζονταν φράγκοι. Η βράκα είναι φτιαγμένη είτε από βαμβάκι η λεγόμενη σβουρένη είτε από μαλλί η λεγόμενη ράσενη. Οι βράκες αποτελούνταν από 3 στοιχεία: α) τα φηκάρια, οι θήκες δηλαδή που από μέσα περνούσαν τη ζώνη, β)οι σούφρες και γ) τα άκρα της που φτάνουν μέχρι λίγο πιο κάτω από τα γόνατα τον λεγόμενο αποδκιώνα. Από μέσα από την βράκα φορούσαν ένα μακρύ εσώρουχο για να μπορέσει να γίνει η απαραίτητη σούρα στο τέλος. Από πάνω φορούσαν ένα πουκάμισο χωρίς κουμπιά, αλλά έδενε με δύο κλωστές στο λαιμό, οι οποίες αποτελούνταν από γαλανή ή κόκκινη φούντα στην άκρη τους. Ακόμη, το πουκάμισο στολιζόταν στο στήθος και στους ώμους. Από έξω από το πουκάμισο φορούσαν ένα βαμβακερό σταυρωτό γιλέκο το σταυρωτήρι. Βέβαια, όπως και οι γυναίκες όταν είχε κρύο φορούσαν και ένα μάλλινο σάλι με κουκούλα από πάνω σε μαύρο χρώμα το λεγόμενο καπόττο. Τέλος, στο κεφάλι τους φορούσαν είτε κόκκινα σκουφιά με μια φούντα, είτε μαύρα σκουφιά που τα ονόμαζαν «κούκκους Μυτιληνιούς», ενώ στη μέση τους φορούσαν ένα μεταξωτό ζωνάρι το λεγόμενο ταραπουλούς.

ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Στη Ρόδο εκτός από την πλούσια λαογραφία και τα πλούσια ήθη και έθιμα, υπάρχει και ένας μεγάλος θησαυρός όσον αφορά και την μουσική της παράδοση. Είναι πλούσια σε δημοτικά τραγούδια, τα οποία με τη σειρά τους χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες όπως: τα διηγηματικά τραγούδια, τα τραγούδια του γάμου, τα τραγούδια της αγάπης, τα νανουρίσματα, τα τραγούδια της υφαντουργίας, των αποκριών, τα μοιρολόγια κ.α. Όλα αυτά μαζί συντελούν ένα μεγάλο κομμάτι του νησιού που σιγά σιγά κινδυνεύει να εξαφανιστεί. Το πιο εντυπωσιακό από όλα είναι αυτή η ποικιλία ερμηνείας που συναντάμε στο κάθε είδος τραγουδιού που εξαρτάται ως επί το πλείστον από τη περίσταση. Για παράδειγμα στα τραγούδια του Γάμου συναντάμε αυτή την όμορφη ποικιλία ακουσμάτων, δηλαδή διαφορετικό τραγούδι για τη νύφη, διαφορετικό για τον γαμπρό, και το πιο αξιοπερίεργο είναι πως υπάρχει διαφορετικό τραγούδι ακόμη κι όταν πλάθουν τα κουλουράκια του Γάμου⁴ που σε κάνει κάθε φορά να ανακαλύπτεις και κάτι διαφορετικό για την πολιτισμική αυτή κληρονομιά.     

Όταν πλάσσουν τα κουλούρια του γάμου⁴

Κουλλούρι πλάσσω του γαμπρού, κουλλούρι του κουμπάρου,

και δίσκο καστανόπλεχτο, να πά(ω) να του το πάρω.

Απού τον ο προξενητής, οπού να ζει στον κόσμο,

Που έσμιξεν ο προξενητής αντάμα με το δυόσμο.

Η νύφη είναι λεμονιά και τα μαλλιά της κλώνοι,

χαρά στο νιο που θα νεβεί, να κόψει το λεμόνι.

Ήρταν πουλλάκια τ’ ουρανού κι εσμίξαν με του κάμπου

κι έχουν σταυρό στην κεφαλή και τα φτερά τους λάμπου.

Γαμπρέ μου, να την χαίρεσαι τούτην την νυφοπούλα,

που’ ναι άξια, φρόνιμη κι είναιν αρχοντοπούλα.

Τούτα τ΄αδόνια που λαλούν είναι πουλιά δικά μου,

για σένα γλυκοκελαδούν, αφέντρα και κυρά μου.

Του παρα(δ)είσου τα κλειδιά κρατούν οι Αποστόλοι,

να ζησ’ η νύφη κι ο γαμπρός και η παρέα όλη.

Πέρα από τη μεγάλη ποικιλία και τη διαφορετικότητα στα τραγούδια των γάμων, ένα ιδιαίτερο στοιχείο κάποιων τραγουδιών είναι αυτά, τα οποία λέγονται «αντικρουστά». Τα «αντικρουστά»⁵ είναι τραγούδια με τα οποία οι συγγενείς των δύο οικογενειών επικοινωνούν σε μία υποτυπώδη συζήτηση σχετικά με τις χάρες των νεόνυμφων.

Όπως βλέπουμε στο πιο πάνω παράδειγμα, κυριαρχεί η θεατρική αίσθηση και η μεγάλη διαφορετικότητα του τοπικού λόγου. Για παράδειγμα στο χωριό Αφάντου, από όπου ανήκει και το πιο πάνω τραγούδι, αντικαθιστούν το σύνδεσμο ‘’και’’ με το ‘’τσ’’. Είναι ένα τραγούδι που ακούγεται είτε στους αρραβώνες, είτε όταν παίρνουν τα ρούχα του γαμπρού. Υπάρχει ένας τραγουδιστός διάλογος μεταξύ των συγγενών για τις αρετές του ζευγαριού. Αυτό σε πολλές οικογένειες συνηθίζεται ακόμα και τη σημερινή εποχή. Όλα σχεδόν τα τραγούδια του γάμου εκτελούνταν από τους συγγενείς, τους φίλους και τους γείτονες του ζευγαριού. Σε πολλά χωριά ακόμα και σήμερα υπάρχουν ηλικιωμένοι, οι οποίοι θυμούνται όλα τα τραγούδια ανάλογα την περίσταση.

    Εκτός από τον μεγάλο αυτό ιδιόμορφο πλούτο σε τραγούδια του γάμου, στη Ρόδο μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, στο χωριό Αφάντου γιόρταζαν την 1^η Μαρτίου όπως ακριβώς γιορτάζονταν και η 1^η Μαΐου με τα «Κάλαντα του Μάη», τα οποία τα έλεγαν παιδιά μπροστά από μαγαζιά και σπίτια για να φέρουν χαρά και ευτυχία με τον ερχομό της Άνοιξης. Γιόρταζαν δηλαδή και τον Μάρτη την έναρξη της άνοιξης και της Σαρακοστής καθώς και τον μήνα, στον οποίο υπήρχε μία μεγάλη θρησκευτική αλλά και εθνική εορτή, η 25^η Μαρτίου, με τα λεγόμενα «Κάλαντα του Μάρτη»⁵. Ακόμη, τον Απρίλιο σε κάποια χωριά το Σάββατο πριν τη Κυριακή των Βαΐων οι ιερείς μαζί με τα μικρά παιδιά πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας τα λεγόμενα «Κάλαντα του Λαζάρου» και οι νοικοκυρές τους μοίραζαν αυγά ή χρήματα ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση. Όλα αυτά είναι έθιμα τα οποία ακόμα και σήμερα μπορεί να δει κάποιος σε ορισμένα χωριά, από ανθρώπους που προσπαθούν να κρατήσουν και να στηρίξουν την παράδοση αυτή χρόνων της Ρόδου.