ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ^1*

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΠΟΡΑ ΤΕΧΝΗ (Ή ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ: ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ)

Διδάσκοντας την τέχνη: διδάσκοντας τη διαλεκτική μεταξύ του περιεχομένου αλήθειας (contenudevérité)και αντικειμενικού περιεχομένου (teneurchosale). (W. Benjamin). Προς ένα μοντέλο-αντιμοντέλο.

Η τέχνη κατέχει το έτερόν της μέσα στην εμμένειά της, διότι – όπως και το υποκείμενο – είναι, αυτή καθ΄ εαυτή, διαμεσολαβημένη από την κοινωνία. Πρέπει να φέρουμε στο γλωσσικό ιδίωμα το λανθάνον κοινωνικό του περιεχόμενο, να το κατανοήσουμε, για να το υπερβούμε^2*.

Αντόρνο

I

Διδάσκοντας την τέχνη (τη μοντέρνα πρωταρχικά) μέσα στον κόσμο της «ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης» (Αντόρνο), της προχωρημένης εργαλειοποίησης του Λόγου, της πραγμοποίησης ή και της «απολίθωσης» (Μαρκής)¹.Διδάσκοντας έτσι την τέχνη,  επιζητούμε τη μόνη οδό σωτηρίας μέσω ενός irrationnelnonrationalisé (μη ορθολογογικοποιούμενου ορθολογικού), της σύλληψης, της δημιουργίας του δια των μορφών, με αποσπασματικότητα, παράταξη και αντισύστημα ή  και χωρίς σύστημα. Το ίδιο ισχύει και δημιουργώντας πρωτοπόρα και μοντέρνα. Το πρωτοπόρο διδάσκειν την τέχνη και το πρωτοπόρο καλλιτεχνικό πράττειν συμπίπτουν. Σύστημα-αντισύστημα². Ή η επανάσταση χωρίς σύστημα³.

Διδάσκοντας την τέχνη: Μπαίνουμε μέσα στην τέχνη για να την κατανοήσουμε εμμενώς, να την ερμηνεύσουμε, να τη διδάξουμε.Διδάσκεται όμως η πρωτοπορεία και η τέχνη; Έχει νόημα η διδασκαλία της τέχνης χωρίς πρωτοπόρα θεωρία και πρακτική; Η προλέγουσα συνείδηση του καλλιτέχνη, του δασκάλου-καλλιτέχνη, του φοιτητή-μέλλοντα καλλιτέχνη.

Διδάσκοντας την τέχνη σήμερα, μέσα στις σύγχρονες τραγικές συνθήκες της κρίσης, της δομικής πλέον αβεβαιότητας και της γενικευμένης παρακμής: Η διδασκαλία της ανατροπής, της απελευθέρωσης, της χειραφέτησης.Το μοντέρνο αισθητικό ιδεώδες της άρνησης, της αμφισβήτησης, της ΠΡΑΞΗΣ.

Διδάσκοντας την τέχνη μέσα σε αυτές τις συνθήκες: η μόνη οδός διαφυγής που υπάρχει, που απομένει είναιη απελευθέρωση(émancipation), με βάση τη διαλεκτική Aufheben-Aufhebung⁴. Υπάρχει άλληλύση;Άλλο μοντέλο, άλλη μέθοδος; Μόνο το ξεπέρασμα και η κατάργηση, ή το ξεπέρασμα ως κατάργηση παλιών και ξεπερασμένων συστημάτων και μοντέλων, αισθητικών, κοινωνικών και ιδεολογικοπολιτικών.

Η ρήξη με το σύστημα είναι ολική: «καθορισμένη άρνηση» (Αντόρνο).

Σε τι συνίσταται το καλλιτεχνικό πράττειν και διδάσκειν ως προς την εργασία του αρνητικού; Υπάρχει εργασία αισθητικού και καλλιτεχνικού αρνητικού; Αν όχι πρέπει να την εφεύρουμε.Διαφορετικά έχει νόημα η δημιουργικότητα; Ήμήπως υπάρχει δημιουργικότητα χωρίς δημιουργία; Χωρίς άρνηση; Χωρίς τη δημιουργία της άρνησης ως μόνιμης κατάστασης του πνεύματος, ως δομή και ειδικότερα της ολικής «καθορισμένης άρνησης»; Ή μπορεί να υπάρξει άλλη σύλληψη; Υπάρχει άλλη θεώρηση-θεωρητικοποίηση του καλλιτεχνικού– και πρώτιστατου εικαστικού–πράττειν καιδιδάσκειν; Η επιβαλλόμενη εκ των πραγμάτων σύλληψη της δημιουργίας και της δημιουργικότητας ως σύλληψη και πραγματοποίηση του διαρκούς άλλου, του νέου, του καινοτόμου, του αρνητικού, του ανατρεπτικού. Ο ορισμός της τέχνης ως μιας διαρκώς μετασχηματιστικής πράξης⁵, ως μια διαρκώς, μόνιμα ανατρεπτικής θεώρησης, σύλληψης, ιδεολογίας. Ιδεολογική κριτική και αισθητική⁶. Το ζητούμενο είναι πάντοτε η δημιουργία ενός ρήγματος(brèche)(Βλ. Χ.Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, Διογένης) μέσα στην κυριάρχηση και δια της αισθητοκαλλιτεχνικής πράξης. ‘Η σήμερα, όταν έχουν ισοπεδωθεί όλες οι αντιστάσεις και οι αμφισβητήσεις μπορεί να δημιουργηθεί αυτό το ρήγμα κυρίως μέσω αυτής (πράξης),προτάσσοντας το ανατρεπτικό αισθητικό ιδεώδες: Καταγγελία της αλλοτρίωσης σε όλες τις μορφές της.

Μάλεβιτς–Μάλεβιτς⁷. Ξεπέρασμα διαρκές, μόνιμο, καθοριστικό, χωρίς όρια, για να παραφράσουμε τον Τζιακομέττι.

Το όπλο της κριτικής, της αισθητικής και ιδεολογικής κριτικής (Βλ. E.Reault, Marxetl’ ideedecritique,PDF) ειδικότερα. Η αισθητική ως μια μόνιμη, διαρκής κριτική κατάσταση εν τω γίγνεσθαι, σε  διαλεκτική σχέση με το γενικότερο κοινωνικό γίγνεσθαι, ή ακόμη και ως μορφική-περιεχομενική συμπύκνωσή του, ως διαλεκτική-μορφική συμπύκνωση του άλλου της υπάρχουσας αλλοτριωμένης ολικά, ορθολογικοποιημένης απόλυτα, παθητικοποιημένης επικίνδυνα και ανησυχητικά κοινωνίας. Μιας προχωρημένηςνέας μορφής αλλοτρίωσης που οδηγεί στην ανάδυση του νεοφασισμού και την πιθανή επιβολή νεοφασιστικών καταστάσεων.

Η ιστορία φαίνεται μέσα σε αυτές τις συνθήκες ότι έχει χάσει το νόημά της, την απελευθερωτική δυναμική της, την ανθρωπιστική- έστω και εν δυνάμει- κατεύθυνσή της. Έτσι  πηδούμε στο κενό, το υπαρξιστικό, το μη υπαρξιστικό,το υπαρξιακό, το μη υπαρξιακό, το ιδεολογικό, το μη ιδεολογικό: το ολικό. Στο κενό toutcourt. Έχει όμως κάποιο νόημα το κενό και η κενολογία; Οι θεωρίες αντιάνθρωπος, έκαναν τίποτε άλλο εκτός από την επικύρωση της κυριάρχησης μέσα από την εφεύρεση και διάδοση διάφορων θανατολογικών (υποτίθεται ότι θα ερχόταν αναπόδραστα ο θάνατος του υποκειμένου), κενολογικών κ.α. θεωριών; Από το να δώσουν συγχωροχάρτι στο σύστημα;

Λύση:Να διαφύγουμε μέσω της μόνιμης, της αυτόνομης, της διαρκούς ιδεολογικής κριτικής⁸, προς το κοινωνικοϊδεολογικό και αισθητικό άλλον, το «άλλον της»(Αντόρνο) της τέχνης, της κουλτούρας, της ιδεολογίας, της κοινωνίας. Διαφορετικά επέρχεται η συνθηκολόγηση ή τουλάχιστον η συγκατάβαση, όπως σήμερα. Θα αποδεχθούμε παθητικά την παράδοση των όπλων της κριτικής και της μετατρεπτικήςιδεολογικοπολιτικής και αισθητοκαλλιτεχνικής πράξης; Σε κάθε περίπτωση η απλή μορφική-μορφολογική αναπαραγωγή του σύγχρονου αλλοτριωμένου πραγματικού ανακυκλώνει το υπάρχον αλλοτριωμένο (πραγματικό), το αναπαράγει «αισθητικοποιώντας» το. Η τέχνη όμως δεν είχε ποτέ μεγάλη σχέση με το άμεσο, το ρεαλιστικό, το υπαρκτό και πάντοτε αλλοτριωμένο κοινωνικό είναι. Η τέχνη ήταν πάντοτε μία διαρκής άρνηση, μία τάση φυγής προς το άλλο, το δυναμικό, μια προσπάθεια διαφυγής διά του πνεύματος, της φαντασίας, του εναλλακτικού, του ιδεατού, του απελευθερωμένου. Η μοντέρνα ειδικότερα. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες αναδύεται ο παραδειγματικός χαρακτήρας της τέχνης της πρωτοπορίας και ως εκ τούτου η δημιουργία πάντοτε νέων παραδειγμάτων, παραδειγμάτων-αναφορά, νέων κριτικών πάντοτε μοντέλων, εμβληματικών –ει δυνατόν– μορφών. Έτσι και η καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση είναι απόλυτα αναγκαίο να ακολουθήσει αυτή την κριτική τάση, τη διαρκή αντι-αλλοτριωτική-απο-αλλοτριωτική διάσταση, διαδικασία, πρακτική.

Ένα απέραντο μαύρο τετράγωνο. Μαλεβιτσικής εννοείται έμπνευσης.Μόνον και τίποτα άλλο.

Ο αποικιοποιημένος βιωμένος κόσμος⁹ του σύγχρονου αλλοτριωμένου ανθρώπου ξεπερνιέται μόνο μέσα από την καλλιτεχνική παιδεία, πρακτική και εκπαίδευσημε την ευρύτερη έννοια. Οδηγός – αναφορά. είναι πάντοτε το παιδαγωγικό πρότυπο πολιτισμικής ηγεμονίας και αναβάθμισης του Γκράμσι¹⁰ με επίκεντρο την πρωτοπορία, τη διδαασκαλία και την παραδειγματική πρακτική της στην εποχή του. Ο μη κατανοήσιμος κόσμος κατά τον Πιραντέλο, πρέπει οπωσδήποτε, κατά τον Γκράμσι, να κατανοηθεί, να διαπεραστεί διαλεκτικά, να αλλάξει δια της πράξης, ιστορικοκοινωνικώς και καλλιτεχνικο-πολιτισμικώς. Το ευρύτερο παιδαγωγικό μοντέλο του Γκράμσι: Επαναστατικό κόμμα της πρωτοπορείας- παιδαγωγού. Η συνεχής διαλεκτική, δομικά η οργανική σχέση της τέχνης και της κουλτούρας με την περιπέτεια της κοινωνικής απελευθέρωσης. Η πρωτοπόρα καλλιτεχνική εκπαίδευση ή η εκπαίδευση για τις πρωτοπορίες ως αντίπαλο δέος στον αποικιοποιημένο,βιωμένο κόσμο, ως προσπάθεια συνειδητής ανασυγκρότησης της διαλυμένης από το νεοκαπιταλισμό οργανικότητας¹¹.

Η διαρκής αβεβαιότητα ως βάση της σύγχρονης επανάστασης.Η μόνιμη, η δομική αβεβαιότητα πρέπει να μετατραπεί σε δομικό εφιάλτη του συστήματος: είναι ανάγκη να συλληφθεί ως επανάσταση, να μετατραπεί σε επαναστατικό πρόπλασμα- αναφορά- βάση. Να προταχθεί η ριζοσπαστική απαισιοδοξία ως θεώρηση του κόσμου ως υπέρβαση της αβεβαιότητας και ως κατευθυντήρια γραμμή. Η δομική αμφιβολία πασχαλικής έμπνευσης και προέλευσης ως συνθήκη sinequenon κάθε ριζοσπαστικής απόπειρας (demarche), αυτόνομης πρακτικής, αυτονομιμοποιούμενης θεώρησης-ιδεολογίας-πράξης, αισθητοκαλλιτεχνικής και κοινωνικής. Καταστάσεις εν τω γίγνεσθαι, διαρκείς, με συνέχεια και ασυνέχεια, με μοντερνιστική θέαση-σκόπευση (visée)και παραφωνία¹² (dissonance). Μικροδομικά¹³, δομικά και μακροδομικά. Σε κάθε περίπτωση μοντερνιστικά και πολύμορφα: «Η ασυνέχεια μέσα στη συνέχεια»¹⁴ και η «συνέχεια μέσα στην ασυνέχεια»¹⁵, ως ποιοτικές διαφορές του μακρού μοντέρνου κύματος που άρχισε το 1844 και συνεχίζεται ακόμη με μεταπτώσεις, με εκλάμψεις, εμφατικά, αυτόνομα, αντιφατικά,προμυθεϊκά, συσίφεια, οδυσσειακά,πολύμορφα. Η πολυμορφία, αισθητική και πολιτισμική, με την έννοια της ώσμωσης και αλληλεπίδρασης, ιστορικής και ιδεολογικής, των πολιτισμικών μοντέλων είναι και δυναμική κατάσταση της τέχνης στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης. Το νέο μεγάλο αισθητικό κίνημα αλλαγής, ανυπακοής. Άρα και διδάσκοντας πλέον πολύμορφα την τέχνη με βάση την αρχή, το μοντέλο της πολυμορφίας.

Η ασταμάτητη, η χωρίς τέλος απελευθερωτική–πασχαλικήςβασικά έμπνευσης, αφετηρίας –εκπαιδευτικήκαι γενικότερα αισθητοπαιδαγωγική πρακτική του μοντέλου του Τζιακομέττι¹⁶, ήταν μία δομικά απελευθερωτική, μια διαρκής και παρατεταμένη αισθητοκαλλιτεχνική πράξη-εκπαίδευση-πρακτική. Πρόκειται για μία διαρκήμύηση στη μεθοδολογική και επιστημολογική ανατροπή των μοντέλων,την οποία εισηγήθηκε και εφάρμοσε ο Τζιακομέττι, στη συνέχεια των Μπρανκούζικαι Μάλεβιτς.Μοντέλο και αντιμοντέλο. Δυναμικά, πολλαπλά μοντέλα.

ΎστεροςΣοστακόβιτς: ο κόσμος μόνον ως διαρκής, χωρίς αρχή και τέλος διαταραχή, εναλλαγή, μεταλλαγή, διαφοροποίηση. Μία διαταραχή, μια βιαιότητα μέσα στην τεχνητή αρμονία του συστήματος του νεοκαπιταλισμού. Το τέλος της αρμονίας, διαρκής dissonance,παραφωνία. Μία παραφωνία σε διαρκώς διαφοροποιημένους τόνους μέσα στην ατονία (atonalle-atonalité).Προς μιαμίνιμαλ σύλληψη και πραγμάτωση της άρνησης, της κριτικής, της μοντέρνας μορφογένεσης, αφετηριακά στην πρωτοπόρα μουσική και δια μέσω αυτής, αλλά και γενικότερα: Η εισαγωγή της διαταραχής μόνιμα, ως μόνιμη πλέον κατάσταση απεγνωσμένα μεν,προς το αβέβαιο, πλην όμως πιθανόν και απελευθερωτικό, ή τουλάχιστον εν δυνάμει, ή έστω και πιθανολογικά ελάχιστα δυνατό άλλον. Η εναγώνια, η ανέναη επίκληση της ανάγκης,της γλύτωσης, επιβεβλημένης εκ των πραγμάτων πλέον μέσα στον κόσμο της ολοκληρωμένης ορθολογικοποίησηςπου επιβαλλόταν μεθοδικά στις δεκαετίες 1950-1960-1970, παρά τις αναλλαμπές, τις εκλάμψεις, μία σχετική πρόσκαιρη αισιοδοξία που εμφανίστηκε, στη συνέχεια των ιστορικών πρωτοποριών. Ο αγώνας όμως δεν συνεχίστηκε. Ο ορίζοντας, για να παραφράσουμε τον Μαρκούζε, έκλεισε… Έκλεισε πράγματι οριστικά και αμετάκλητα; Διέξοδος η σύγχρονη ολική καθορισμένη άρνηση, ως μόνιμη πλέον κατάσταση του πνεύματος, της τέχνης, της σκέψης, της πράξης, ή τουλάχιστον τάσης.(Βλ. Β.Φιοραβάντε, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμος)Ως δομική τάση στο εσωτερικό του συστήματος της ολοκληρωμένης, αυταρχικής και ολοκληρωτικής κυριάρχησης.

Η καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση ως ειδική μορφή διευρυμένης αναπαραγωγής και η συνειδητή προσπάθεια εκ μέρους των πρωτοποριών καταγγελίας, κριτικής, άρνησης αυτής της κατάστασης. Το αισθητικό ιδεώδες είναι ένα ριζικά αρνητικό αισθητικό ιδεώδες εν τω διαρκές γίγνεσθαι. Η καθορισμένη  αρνητική- ηαισθητική κριτική. Η αισθητική θεωρία ως συγκρότηση-δόμηση της διαρκούς άρνησηςτης κοινωνίας: μορφική-μορφολογική. Ως ειδική απελευθερωτική ιδεολογική μορφή. Η μοντέρνα τέχνη ως έκφραση και συμπύκνωση της απείθειας, της άρνησης -ή τουλάχιστον καταγγελείας- του συσσωρευμένου πόνου της κοινωνίας, του ανθρώπου στη μακρινή τραγική πορεία του από τον Οδυσσέα μέχρι σήμερα για τον αυτοπροσδιορισμό του.

Το διαρκές Aufhebung, το διαρκές ξεπέρασμα μορφών, ιδεολογιών, κατεστημένων… Η παραγωγή-δημιουργία του ωραίου, του χρήσιμου, του κοινωνικά αναγκαίου, του ελεύθερου, του ποιοτικού, του αισθησιακού, του διαισθητικού, αυτού που ακόμη δεν έχει συλληφθεί. Αυτού που πάντοτε θα μας ξεφεύγει, που θα διαισθανόμαστε, αλλά δεν θα μπορούμε να το φθάσουμε… Του  ατέρμονου (Βλ. το ιστορικής σημασίας έργο του Στάμου, Ατέρμονα πεδία) , του σύνθετου και συγχρόνως του μη σύνθετου, του αποσπασματικού, του αντινομικού, αυτού που εμπεριέχει δομικά τη διαταραχή και την αστάθεια του συστήματος, τις δομικές αντιφάσεις και τις εμφανείς κοινωνικοιδεολογικές παραφωνίες του. Αυτό είναι συγχρόνως αρμονικό ή καιin-harmonique. Του ΑΛΛΟΥ, αυτού που δεν μπορεί ποτέ να προσδιορισθεί. Του διαφορετικά ασύλληπτου, παρά μόνο μέσα από πρωτοπόρες πρακτικές και μορφοποιήσεις Του πάντοτε υπό σύλληψη- διαμόρφωση, αλλά φευγαλέου και για αυτό μη αλλοτριωτικού αλλά και ούτε αλλοτριώσιμου.

Στην εποχή της κυριαρχίας ακόμη και παντοδυναμίας της συστηματικής πλέον  βιομηχανίας της κουλτούρας¹⁷και των ΜΜΕ, ποιο μπορεί να είναι το μοντέλο της πρωτοπόρας, εννοείται πάντοτε, καλλιτεχνικής παιδείας και εκπαίδευσης; Στην εποχή των μαικήνων και των σπονσόρων υπάρχει χώρος για αυτόνομη καλλιτεχνική πράξη και παιδεία;  Ζούμε σήμερα τη γενικευμένη κυριαρχία του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου. Άρα εργασία μόνο σε επίπεδο εποικοδομήματος;Μετά το Άουσβιτς υπάρχει ποίηση; (Κατά την ιστορική φράση του Αντόρνο). Μετά το σύγχρονο κοινωνικό Άουσβιτς, πως μπορούμε να μιλήσουμε για σύγχρονη καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση;

Διδάσκοντας την τέχνη μετά τον Ντυσάν. Μετά το Fluxus. Τον J. Cage.Διδάσκοντας την τέχνη για αυτογνωσία και ανατροπή.Αντιτέχνη. Τέχνη και αντιτέχνη. Το παράδειγμα-αντιπαράδειγμα διδασκαλίας της τέχνης των Ντυσάν  - Cage-Boys.

Διδάσκοντας την τέχνη μετά τον τραγικό μοντερνισμό τωνΓκωγκέν, Μάλεβιτς, Fr. Kline, Σκλάβου¹⁸... Μετά τη μοναδική περιπέτεια του Βαν Γκόγκ.

Διδάσκοντας την τέχνη με βάση τη χρονικότητα της τέχνης, αλλά καιμε βάσητη διδασκαλίας της από τους μεγάλους μοντέρνους maîtres, με στόχο τη σύλληψη καιτην επεξεργασία του ιδεώδους  της απελευθέρωσης μέσω ακριβώς της τέχνης. Τησύλληψη δηλαδή αντεστραμμένα(à l’envers)του πραγμοποιημένου κόσμου, με επίκεντρο την ιδεολογική αναστροπή ή αντιστροφή ή ακόμη και ανατροπή. Σε κάθε περίπτωση την ιδεολογική κριτική¹⁹.Η τέχνη ως medium της απελευθέρωσης.

Μαθαίνοντας το σχέδιο κατά τον Τζιακομέττι²⁰ως υπέρτατη πρακτική αυτογνωσίας, ως υπαρξιακή πρακτική. Ως διαρκώς μοντέρνα-μοντερνιστική, μορφική-μορφολογική-αισθητική άσκηση. Εκπαίδευση των φοιτητών στημεθοδολογική και επιστημολογική επανάσταση που εισήγαγαν οι καλλιτεχνικές καικοινωνικές πρωτοπορίες. Προς την αισθητική της άρνησης, της αμφισβήτησης, της ανατροπής.

Το ουμανιστικό ιδεώδες των πρωτοποριών. Σουρεαλισμός: ν’αλλάξουμε τονάνθρωπο, να αλλάξουμε την κοινωνία. Να πάμε, να φθάσουμε στο sur, ναεισάγουμε τοsur στην τέχνη και στη ζωή. Ναβιώσουμε τosurστην καθημερινή πρακτική²¹, χωρίς να περιμένουμετην επανάσταση. Από το supraτου Μάλεβιτς, στο σουρεαλιστικόsur. Η εναγώνιακαι συνειδητή προσπάθεια αναζήτησης του αισθητοκαλλιτεχνικού και συνάμακοινωνικού ξεπεράσματος. Η βίωση των ορίων της δημιουργίας. Η υπαρξιακή εμπειρία της διαρκούς αισθητοκαλλιτεχνικής και κοινωνικής άρνησης καιανατροπής. Σύλληψη και δημιουργία αισθητικοκαλλιτεχνικών, κοινωνικών καιπολιτισμικών καταστάσεων, κατά τα πρότυπα των Καταστασιακών²² και στο επίπεδοτης καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και παιδείας. Ακριβέστερα δε στο επίπεδο αυτό.Διαφορετικά αναπαράγεται το κατεστημένο σύστημα αξιών, η κυριάρχηση, ηαλλοτρίωση σε όλες τις αποτρόπαιες μορφές της σήμερα μέσα στοννεοβάρβαρούστερο και παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, που βιώνει εναγώνια τη μακρόσυρτηεπιθανάτια²³αγωνία του.

Διδάσκοντας την τέχνη πάντοτε με βάση και αναφορά την ιστορία και θεωρία της μοντέρνας τέχνης, των παραδειγμάτων των μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας και τωνπρωτοπόρων ρευμάτων της μοντέρνας τέχνης.

Διδάσκοντας την τέχνη: Μια εσωτερική-εσωτερικευμένη, μόνιμη, διαρκής κατάσταση με την τέχνη, με τις προκλήσεις της, με τα προχωρήματά της, μορφικά, αισθητικά κ.ά., τις κατακτήσεις της, μεθοδολογικές, επιστημολογικές, ιδεολογικές κ.ά. Με τις διαρκείς προσπάθειες εμμενούς κατανόησης και ερμηνείας τους. Μια υπαρξιακή-υπαρξιστική κατάσταση. Διδάσκοντας την τέχνη σήμερα, ζώντας με την τέχνη μόνιμα, διαρκώς, ή ακόμη ζώντας και για την τέχνη, τη μοντέρνα ειδικότερα. Ζώντας μέσα στην τέχνη. Ζώντας, βιώνοντας διαρκώς την τέχνη και τις περιπέτειες της. Διδάσκοντας την τέχνη ιστορικά, ουμανιστικά, ανατρεπτικά… Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης προϋποθέτει ότι πάντοτε μπαίνεις μέσα στην τέχνη. Ότι έχεις ΄δη μπει και μάλιστα από μακριά. Από τα πρώτα μάλιστα θεωρητικά βήματα σου. Ίσως και από πριν ενδεχομένως και από πολύ πριν. Ότι ουσιαστικά είσαι μέσα στην μοντέρνα τέχνη. Διαφορετικά δεν κάνεις αισθητική της μοντέρνα τέχνης, κι ακόμη λιγότερο διδάσκεις τη μοντέρνα τέχνη.

Δημιουργία με κάθε αντίτιμο στενής – εσωτερικής –εσωτερικευμένηςσχέσης με τηΜοντέρνα τέχνη και την ιστορία της. Αυτονομία μέσω της γνώσης και της αυτογνωσίας, αισθητικής και καλλιτεχνικής.Αυτονομία, αυτονόμηση του μοντέρνου και του μοντερνιστικού άλλου. Συνειδητήαναζήτηση του έτερου.Ξεπέρασμα της αυτο-αλλοτρίωσης του ανθρώπου μέσω της τέχνης, της πρωτοπόραςπάντοτε καλλιτεχνικής πράξης. (Από την άποψη αυτή αποτελούν ιστορική αναφορά το φιλμ του μάγου Αντονιόνι, ειδικά αυτά που πρωταγωνίστησε η Μόνικα Βίτι).

Διδάσκοντας την τέχνη: Κείμενο χωρίς αρχή και χωρίς τέλος. Χωρίς δομή και σύνταξη παραδοσιακού τύπου. Δομικά αποσπασματικό και σε παράταξη. Χωρίς ιεραρχήσεις ιδεολογικές, αξιολογικές κ.ά. Χωρίς συμβατική συνέχεια και ενάντια στην τρέχουσα,την τυπική λογική, την παράδοση κάθε μορφής. Χωρίς μοντέλο (Βλ. Th. Adorno, L’ ait er les arts, D.de Browers) και ενάντια στα μοντέλα. Προς ένα νέο και απελευθερωτικό μοντέλο. Κείμενο που βγαίνει από τη μοντέρνα τέχνη,που είναι η πεμπτουσία μιας μακρόχρονης διδακτικής εμπειρίας και εσωτερικευμένης σχέσης, μιας στενής άμεσης επαφής με τη μοντέρνα τέχνη και τη νεοανθρωπιστική φιλοσοφία και γενικότερα θεώρηση.Που προσπαθεί να δημιουργήσει μια νέα μορφή, μια νέα γλώσσα και μεταγλώσσα²⁴, μία νέα κατάσταση ιδεολογικο-αισθητική και παιδαγωγική. Πρόκειται για ένα κείμενο ιδιότυπο, ιδιόμορφο. Στην ουσία πρόκειται για ένα αντι-κείμενο. Υπαινικτικό (alusif), εμφατικό,αφοριστικό, παρατακτικό, εικονοπλαστικό… Που έχει αλλά και που θέλει τη μοντέρνα γραφή και μορφή ως βάση, επίκεντρο, αναφορά. Που στοχεύει στοaudélà της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης, της ορθολογικοποίησης, της κυριάρχησης. Που επιζητά εναγώνια την απελευθέρωση, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Μαρκούζε. Που θέτει την απελευθέρωση ως τέτοια, ως διαρκή κατάσταση στο επίκεντρο, στη δομή. Που θέλει ωθεί προς την απελευθέρωση και την χειραφέτηση. Που επιζητά εναγώνια έναν χώρο ελευθερίας (éspacedeliberté), πλην όμως ανεύρετο μέσα στις κοινωνίες της ‘’ολοκληρωμένης πραγμοποίησης’’ (Αντόρνο). Που προσπαθεί να δημιουργήσει μία πνευματική-πνευματιστική, απελευθερωτική σχέση με το ριζοσπαστικό πνεύμα του έργου των ιστορικών και νεότερων πρωτοποριών. Που προσπαθεί να αναδείξει δομικά και να ενσωματώσει το μόνιμο απελευθερωτικό πνεύμα του ιστορικού μοντερνισμού. Που θέλει να τοποθετηθεί δομικά πέραν από την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση, την ορθολογικοποίηση, την εργαλειοποίηση του λόγου… Να ανοίξει ένα ρήγμα (breche) στην κυριάρχηση.

Αλλά και οι Σχολές²⁵ της τέχνης είναι μέρος της ψευδούς συνείδησης, της αυταπάτης,συμμετέχοντας έτσι λιγότερο ή περισσότερο ενεργά στην αναπαραγωγή τουσυστήματος, διευρυμένη και μη. Είναι δηλαδή μέρος, παράρτημα της ίδιας της κυριάρχησης. Γι’ αυτό επιβάλλεται η σύλληψη μιας αυτόνομης παιδαγωγικής-εκπαιδευτικής και της αντίστοιχης πρακτικής, όπως θα έλεγε ο Λεφέβρ (Βλ. H. Lefebvre, La survie du capitalism, Anthropos), εκτός συστήματος και ενάντιά του. (Βλ. την αυτόνομη λειτουργία των blogs μας Νέα κριτική θεωρία και πράξη (nktp.blogspot.gr), και Αισθητική,Τέχνη, Πολιτισμός (fioravantesf.blogspot.gr)).Προσέγγιση αριστερο-χεγκελιανο-μαρξική, με επίκεντρο τη διαλεκτική Aufhebeng-Aufhebung²⁶, το ξεπέρασμα της αυτο-αλλοτρίωσης, των κυρίαρχων ιδεολογικώνμορφών κ.ά. Κυρίως επιδιώκοντας τη δημιουργία άλλων, νέων, ριζικών ανατροπών. Το ξεπέρασμα και δια της τέχνης.

Προς τη μετακριτική και μετα-αισθητική της καλλιτεχνικής παιδείας, εκπαίδευσηςκαι αισθητικής πράξης. Πώς θα δημιουργηθεί η επιζητούμενη εναγώνια  από τονΓκράμσι οργανική τέχνη και κουλτούρα (Βλ. Α. Γκράμσι, Οργάνωση της κουλτούρας,Στόχασης), με βάση τα προτάγματα των πρωτοποριών, ιστορικών και νεότερων;

Διδάσκοντας την τέχνη: Réflexion, στοχασμός και αναστοχασμός για την τέχνη, τηναισθητική, την ιστορία και τη θεωρία της μοντέρνας τέχνης, τον πολιτισμό με τις αντινομίες του (Βλ. M.Horkheimer- Th.Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard), την καλλιτεχνική, αισθητική και πολιτισμική πράξη, στημεταπαγκοσμιοποίηση– σε κρίση και με αβέβαιη προοπτική. Στοχασμός λοιπόν και αναστοχασμός πάνω στοσύγχρονο καλλιτεχνικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι, με επίκεντρο τη γένεση καιδιαμόρφωση πρωτοπόρων πάντοτε καλλιτεχνών.

Πρέπει οπωσδήποτε ν’αποφευκτεί η απλή ή η διευρυμένη αναπαραγωγή στο χώροτης ευαίσθητης όσο και κρίσιμης καλλιτεχνικής παιδείας και εκπαίδευσης. Από τηνάλλη, για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός χρειάζεται και οι εκπαιδευτές να επανεκπαιδευτούν (Bλ. Κ.Μάρξ, Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Θεμέλιο) και ακόμη καλύτερα να αυτοεπανεκπαιδεύονται συνέχεια, διαρκώς. Η επανάσταση είναι, και αν όχι πρέπει να γίνει διαρκής, ολική, καθολική, απόλυτη, ριζική.

Τα παραδείγματα του Σκλάβου, μαθητή του Ζάντκιν, τουΣαραφιανού(άμεσουσυνεχιστή τουFr. Kline) και της Σχολής του, των Στέρη,Λεκκάκη, Στάμου, Κοντόπουλου, Τσίγκου, Σπυρόπουλου, Κουλεντιανού, Καλαμάρα και άλλωνελλήνων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας.

II

Η αναγκαία προβληματική-θεωρητικοποίηση (speculation) για τη μετοχή, για τη διδασκαλία της τέχνης, όντας μέσα στην τέχνη, με διάρκεια, με μέθοδο, αποσπασματικά και παρατακτικά. Όχι απλός λόγος περί τέχνης. Σύστημα-αντισύστημα, η διαρκής επανάσταση χωρίς σύστημα. Ή η διαρκής τουλάχιστον contestation, αμφισβήτηση, ανυπακοή (dissidence).

Διδάσκοντας την τέχνη: διδάσκοντας την αισθητική και ιδεολογική ανυπακοή, άρνηση, αμφισβήτηση. Η  τέχνη, η μορφογένεση ως το επίκεντρο της συνεχούς ανατρεπτικής σύλληψης του ανθρώπινου γίγνεσθαι, της ανθρώπινης διαδικασίας αυτοάρνησης, απελευθέρωσης: του ανθρώπινου αυτοπροσδιορισμού, μέσα από τη διαρκή τάση ξεπεράσματος της αυτο-αλλοτρίωσης του ανθρώπου που δημιουργεί εγγενώς και επιβάλλει ασταμάτητα το σύστημα.

Γιατί διδάσκοντας: Το status της ενεργητικής μετοχής: χρόνος και διάθεση, δράση σε διάρκεια. Μια συστηματική, καθορισμένη (determinée) πράξη ενάντια στο σύστημα. Πρόκειται δηλαδή για την επιτομή της μοντέρνας-μοντερνιστικής αισθητικής θεώρησης και παιδαγωγικής από τον ύστερο Κουρμπέ μέχρι σήμερα, επικεντρωμένη στην ανάδειξη του αυτόνομου και αυτο-οριζόμενου–αυτοπροσδιοριζόμενου ανθρώπου, της ολότητας άνθρωπος. Της μαρξικής έννοιας Άνθρωπος-καθολικός άνθρωπος (hommegénerique) στην μοντέρνα τέχνη και δια αυτής. Η διάρκεια της πρακτικής διδασκαλίας στη μοντέρνα εποχή, στο σύγχρονο ιστορικό χρόνο με συνέχειες και ασυνέχειες,  πάντα κριτικά, ριζοσπαστικά, μοντέρνα-μοντερνιστικά. Η διάρκεια δηλαδή έχει γίνει μία προβληματική κατάσταση, ένα θέμα. Αυτό που προέχει πάντοτε είναι η μοντέρνα διδασκαλία μοντερνιστικά, όπως ήθελε ο Γκρήνμπεργκ. (Βλ.Gl.Greenberg, Art et culture, Macula) Η μοντέρνα δηλαδή διδασκαλία της μοντέρνας τέχνης ως μοντερνιστικόπρόταγμα. Η σύλληψη αυτή δεν επαναφέρει το ρομαντικό ιδεώδες περί τέχνης, ούτε τον παιδαγωγισμό του Ρουσώ. Παρόλα αυτά το σχέδιό μας παραμένει πάντοτε παιδαγωγικό με μια ευρύτερη έννοια. Πρώτιστα όμως με τη γκραμσιανή έννοια, και βέβαια στην εποχή των ακραίων αντινομιών της μεταπαγκοσμιοποίησης²⁸ είναι πάντοτε κοινωνικό, παιδαγωγικό, επικεντρωμένο στην αναγκαία κοινωνική μεταλλαγή. Το μυστήριο του Λαοκόοντα²⁹, που τόσο είχε συναρπάσει τον Γκρήνμπεργκ, σήμερα στην εποχή της πλήρους κατάρρευσης, λήθης των ιστορικών μύθων και των κριτικών-ανατρεπτικών ιδεολόγων. Η αναφορά στη Θεογονία του Ησίοδου από τον Βανεγκέμ³⁰ , ως μια διαρκής αφετηρία διανοητικής, πνευματικής (ανα-)γέννησης και δημιουργίας. Η μοντέρνα τέχνη ως διαρκές, συνεχόμενο ξεπέρασμα. Το αισθητικό-καλλιτεχνικό ξεπέρασμα των πρωτοπορειών από το ύστερο Κουρμπέ και μετά, ως αισθητοκαλλιτεχνική και μορφική-μορφολογική πρακτική ξεπεράσματος, στη συνέχεια της επισήμανσης-ανακάλυψης-σύλληψης του νεαρού Μαρξ²⁷ της μεθοδολογικής-επιστημολογικής και ιδεολογικής σημασίαςτης έννοιας του ξεπεράσματος, της λογικής ή ακόμη καλύτερα της διαλεκτικής του ξεπεράσματος γενικά ως δομικά και βασικά αντιαλλοτριωτική πράξη.

Τα μοντέλα των πρωτοπόρων κινημάτων και των αντίστοιχων καλλιτεχνών εν πολλοίς εκφράζουν, αποτυπώνουν, συμπυκνώνουν τα μοντέρνα προτάγματα στην ολότητά ή στον πυρήνα τους. Όμως σήμερα πρέπει να πάμε μετακριτικά και μετα-αισθητικά audélà, πέραν από το μοντέρνο που γνωρίσαμε, αλλά πάντα με μοντερνιστικό, κατά τον Γκρήνμπεργκ (Βλ. Gl.Greenberg, Art et culture, Macula), τρόπο. Πρέπει  να αποπειραθούμε μια μετακριτική και μετα-αισθητική υπέρβαση στο πεδίο πάντοτε της ιστορίας, της ιστορίας της ανθρωπότητας και του πνεύματος, πεδίο πάνω στο οποίο πρέπει να πατήσει η σύγχρονη μετακριτική και μετα-αισθητική ανασυγκρότηση του μοντέλου, όπως έλεγε ο Χάμπερμας: του κινητού της σκέψης( Βλ. J.Habermas, Connassanie et interet, Gallimard) , της πράξης και της ιστορίας, με βάση την επαναστατική βαθειά απαισιοδοξία μας. Όμως δε θα πρέπει να ξεχνούμε την ιστορική φράση του Γκράμσι, «απαισιοδοξία της σκέψης και αισιοδοξία της πράξης», η οποία μπορεί να δημιουργηθεί, σε περιόδους πρωτοφανούς ύφεσης του πνεύματος ίσως μόνο μέσα από τη διαρκή μελέτη του έργου και της ανατρεπτικής, ριζοσπαστικής θεώρησης του κόσμου των μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας: Σένμπεργκ, Μάλεβιτς, Τζιακομέττι, Πικάμπικ, Πόλοκ, Σκλάβος κ.α. Με άλλα λόγια πρέπει να ξαναγυρνάμε συνέχεια σε αυτούς, για τη σύλληψη του όποιου δυνατού ξεπεράσματος, μέσα σε γενικότερες συνθήκες που διαρκώς χειροτερεύουν…

Διδάσκοντας την τέχνη λοιπόν από τα αρχαία ελληνικά αγγεία³¹ (και τη ζωγραφική τους), τα κυκλαδίτικα εδώλια και τον Φειδία μέχρι σήμερα μετακριτικά, δηλαδή πάντοτε μοντέρνα-μοντερνιστικά: αναζητώντας μετ’ επιτάσεως τη λογική της ιστορίας, την «καθαγίασή της»³², για να παραφράσουμε τον Παπαϊωάννου, το νόημα, την κατεύθυνσή της, το μορφικό και περιεχομενικό – ιδεολογικό ξεπέρασμα.

Διδάσκοντας την τέχνη: Προς μια νέα αναστοχαστική φιλοσοφία (αισθητική) του υποκειμένου, με δύο κύριες εκφάνσεις: την ιστορία και τη θεωρία της μοντέρνας τέχνης (και ιδίως της ριζοσπαστικής πτέρυγάς της) και την κριτική ιστορικοκοινωνική θεωρία από το 1844 και εδώ στη σύνθεσή τους. Το κριτικό σχέδιο είναι πάντοτε συνθετικό ή τουλάχιστον συνθεσιακό, ακόμη και μέσα στην αποσπασματικότητά του μερικές φορές ακόμη και ακραία, με επίκεντρο το ξεπέρασμα της σύγχρονης πολύμορφης αλλοτρίωσης: Της ολικά αλλοτριωτικής ανθρώπινης συνθήκης.

Διδάσκοντας την τέχνη: Μια εσωτερική-εσωτερικευμένη, μόνιμη, διαρκής κατάσταση σύνδεσης και διαλόγου με την τέχνη, με τις προκλήσεις της, με τα προχωρήματάτης, μορφικά, αισθητικά κ.ά., τις κατακτήσεις της, μεθοδολογικές, επιστημολογικές, ιδεολογικές κ.ά.. Μια υπαρξιακή-υπαρξιστική κατάσταση, ζώντας με την τέχνη και μέσω αυτής μόνιμα, διαρκώς, ή ακόμη ζώντας και για την τέχνη, τη μοντέρνα ειδικότερα. Διδάσκοντας την τέχνη σήμερα ιστορικά, ουμανιστικά, ανατρεπτικά…

Κατά τον Αντόρνο πάντοτε η μοντέρνα τέχνη είναι μια πολεμική έννοια. Άρα και η διδασκαλία της είναι μια πολεμική διαρκής κατάσταση, διαδικασία άρνησης, κριτικής εκβάθυνσης και εκμάθησης, διαρκούς ξανα-εκμάθησης – αναστοχασμού της καλλιτεχνικής πράξης εν τω γίγνεσθαι προς το άλλο. Διδάσκοντας την τέχνη σημαίνει να θέτεις υπό διερεύνηση-διερώτηση σωκρατικά κάθε μέρα τα «υπέρτατα ερωτήματα της ψυχής και των μορφών» (Λούκατς) στους φοιτητές-μέλλοντες καλλιτέχνες. Αλλά πριν από όλα πρέπει ο δάσκαλος της τέχνης και της θεωρίας ν’αυτοστοχάζεται κριτικά και μετακριτικά ο ίδιος. Ν’αυτο-αναιρείται³³.Να επανεκπαιδεύεται.

III

Το σύστημα τέχνη είναι ένα ειδικό αποξενωμένο (και συνάμα ενδογενώς αποξενωτικό) σύστημα. Μόνον η αντισυστηματικήκαι αντισυστημική συνειδητή δράση των πρωτοποριών δημιούργησε μια νέα, δυναμική, μοντέρνα-μοντερνιστική κατάσταση και στο χώρο της καλλιτεχνικής παιδείας και εκπαίδευσης. Υπάρχει αναπόσπαστα μια διαλεκτική μεταξύ τέχνης και καλλιτεχνικής παιδείας-εκπαίδευσης. Ένα αλλοτριωμένο σύστημα καλλιτεχνικής παιδείας-εκπαίδευσης δεν κάνει τίποτα από το να αναπαράγει την ολική αλλοτρίωση και πραγμοποίηση, και μάλιστα συνήθως παθητικά, εγγενώς.

Η τέχνη, αντίθετα, ορίζεται ως χώρος κατ’ εξοχήν αυτονομίας, αυτόνομης ύπαρξης και δραστηριότητας. Μιας απελευθερωμένης και συνάμα απελευθερωτικής πράξης³⁴. Ας μη ξεχνάμε ότι το κεντρικό θέμα του νεαρού  Μαρξ είναι η πραγματοποίηση της ανθρώπινης ελευθερίας. Δηλαδή η πραγματοποίηση της απελευθέρωσης του ανθρώπου μέσα από την πραγματοποίηση της κατάργησης του υπάρχοντος αλλοτριωτικού ολικά τρόπου παραγωγής και συγχρόνως του ξεπεράσματός του προς μια άλλη νέα και απελευθερωτική κατάσταση, όπου ο καθένας θα πράττει σύμφωνα με τις επιθυμίες του. Ως εκ τούτου το κύριο καθήκον της συνειδητής- συνειδητοποιημένης υποκειμενικότητας και στην προκειμένη περίπτωση της αισθητοκαλλιτεχνικής είναι το ξεπέρασμα της «αυτο-αλλοτρίωσης του ανθρώπου».( Ι.Μεσάρος, σ.189)

 Η μοντέρνα τέχνη (και ιδίως η ριζοσπαστική) αρνείται και καταγγέλλει την υπάρχουσα κοινωνική διαίρεση της εργασίας, σύμφυτη του –ολικά αλλοτριωτικού πλέον –, μονοπωλιακού, του ύστερου (και ακόμη περισσότερο του παγκοσμιοποιημένου) καπιταλισμούκαισυγχρόνως επεξεργάζεται μοντέλα (και) στην πράξη για το ξεπέρασμά της, για τη σύλληψη ενός κόσμου άλλου, όπου η εργασία θα αναβαθμισθεί, θα αναδομηθεί, θα απο-αλλοτριωθεί, θα γίνει δηλαδή και αυτή χειραφετησιακή. Η χειραφέτηση,με άλλα λόγια, και ο αυτοπροσδιορισμός θα είναι το  κεντρικό πρόταγμα και μέσα από την χειραφέτηση της εργασίας και την απόκτηση της απελευθερωμένης έτσι καλλιτεχνικής πρακτικής κεντρικού χαρακτήρα. (Βλ. το πρόγραμμα του Μάλεβιτς με τη Σχολή του και τους καθηγητές του στην πόλη Βίτεμπσκ της Σιβηρίας, όπου όλη η πόλη είχε μετατραπεί σε ένα απέραντο εργαστήριο–έργοδημόσιας τέχνης. Ένα περιβάλλον, όπως θα λέγαμε σήμερα).

Η δομικά αξεπέραστη, η ενύπαρκτη διάσταση της αυτο-αλλοτρίωσης της εργασίας στον καπιταλισμό είναι συνάμα και ολική. Άρα και της τέχνης και της κουλτούρας. Παρόλα αυτά οι συνειδητοποιημένες πρωτοπορίες δημιούργησαν έναν έστω μικρό χώρο αυτονομίας, συνέλαβαν το πρόταγμα της αυτονομίας της τέχνης (η τάση η «τέχνη για την τέχνη», διαμόρφωσαν εναλλακτικά, ακόμη και ριζοσπαστικά πρότυπα και μοντέλα. Έθεσαν δηλαδή την ανάγκη τουλάχιστον της καταγγελίας της αλλοτρίωσης στο επίκεντρο των μορφικών και παιδαγωγικών πρακτικών τους. Αντίθετα κάθε άλλη στάση απλώς αναπαρείγαγε (και αναπαράγει) την αυτο-αλλοτρίωση της εργασίας και μέσω αυτής την κυριάρχηση.

Το όλον πρόβλημα είναι η καταγγελία, το ξεπέρασμα των φενακίζουσων³⁵ πολυπλοκοτήτων του καπιταλισμού σε όλες τις εκδοχές, τις εκφάνσεις της οντότητάς τους (και των δύο: καπιταλισμού και των πολυπλοκοτήτων του).Ο φενακισμός είναι το τρομακτικό όπλο του συστήματος. Όλη η βιομηχανία της κουλτούρας³⁶, όλο το σύστημα τέχνης και υποτέχνης, όλο το παιδαγωγικό-εκπαιδευτικό σύστημα δεν κάνει απολύτως τίποτα άλλο από το να φενακίζει, να παράγει και ν’ αναπαράγει πάντοτε με νέες μορφές την κυριάρχηση.

Η ανάγκη της διαρκούς επαναδιαπαιδαγώγησης του παιδαγωγού  αποτελεί την προσπάθεια για την  άρση της ενύπαρκτης, της εμμενούς τάσης του συστήματος προς την υποβολή της «αλλοτρίωσης της αυτοσυνείδησης» (Μαρξ). Άρα πάντοτε το ζητούμενο είναι και παραμένει, ειδικά μέσα στις νεοβάρβαρες σύγχρονες συνθήκες του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού  σε κρίση και σε δομική πλέον αποσύνθεση, το «πως θα διαπαιδαγωγηθεί και ο ίδιος ο παιδαγωγός³⁷). Και αυτό  μπορεί επιτευχθεί μόνο με την πρωτοπόρα ιστορική δράση της συνειδητοποιημένης υποκειμενικότητας – πρωτοπορίας³⁸. Σε μια γενικότερη δε κλίμακα είναι απόλυτα αναγκαίο η δράση αυτή για το ξεπέρασμα της αλλοτριωμένης δραστηριότητας δια μέσω της «αυτοσυνείδητης ανθρώπινης δραστηριότητας» (Μαρξ)³⁹.Και η μοντέρνα τέχνη μπορεί ν’ αποτελέσει το πρόπλασμα, την αφετηρία, την αναφορά.

Και η μοντέρνα τέχνη μπορεί να αποτελέσει το πρόπλασμα, την αναφορά, για το αναγκαίο και επιβαλλόμενο εκ των πραγμάτων πλέον ξεπέρασμα της αλλοτριωμένης δραστηριότητας, που έχει αποκτήσει ολικές διαστάσεις μέσα στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, δια μέσω της αυτοσυνείδητης ανθρώπινης δραστηριότητας (Μαρξ – Μεσάρος σ. 193).Πρέπει ναυπερπηδηθεί, να ξεπεραστεί με κάθε μέσο η αδρανής ολότητα της αλλοτρίωσης του συστήματος που παράγεται και αναπαράγεται αυτοφυώς. Ο καπιταλισμός δεν κάνει τίποτα άλλο από το να παράγει και να αναπαράγει ολικά αλλοτρίωση. Γενικά, της εργασίας, της τέχνης και της κουλτούρας ειδικότερα. Μόνον οι κοινωνικές και αισθητο-καλλιτεχνικές πρωτοπορίες αντιστάθηκαν και δημιούργησαν εναλλακτικά ακόμη και απελευθερωτικά πρότυπα και μοντέλα. Με άλλα λόγια σήμερα είναι αναγκαία η μοντερνιστική πρωτοπορία περισσότερο από ποτέ, καθώς ο παραδειγματικός ρόλος της πρακτικής τους μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο για την όλη χειραφέτηση, την απελευθερωτική πράξη και πρακτική, όπως έλεγε ο Λεφέρβ.( Βλ. H.Lefebvre, La survie de capitalism, Anthropos, La fin de l’ history, Anthropos). Σε κάθε περίπτωση μόνον οι πρωτοπορίες αντιστάθηκαν σταθερά στην άμπωτη της αλλοτρίωσης του καπιταλισμού και ιδίως του νεοκαπιταλισμού. Οπότε το έργο τους αποκτά έναν μοναδικό παραδειγματικό χαρακτήρα, με την επιστημολογική σημασία της λέξης. Μόνο η πρωτοπορία είναι αυτή που μπορεί να παίξει έναν καθοριστικό ρόλο για τη συνειδητοποίηση της αλλοτρίωσης και την επιβεβλημένη ανάγκη ξεπεράσματος της.

Με άλλα λόγια η πρωτοπόρα τέχνη και πρακτική συλλαμβάνεται ως άρνηση της άρνησης, όπως και το συνειδητό κοινωνικό ιδεολογικό πρωτοποριακό. Παραδείγματα-αναφορά ο Μάλεβιτς και ο σουρεαλισμός, θέμα που στο σεμινάριό του ο Λεφέβρ έδινε ιδιαίτερη έμφαση⁴⁰. Μόνον έτσι μπορεί να δημιουργηθεί στην πράξη η σύνθεση ως το ολικό ξεπέρασμα του συστήματος. Άρα άρνηση, άρνησηκαι άρνηση της άρνησης. Καμία κατάφαση μέχρι την επίτευξη του ιστορικού σκοπού. Μέχρι να γίνει δηλαδή η εργασία απόλαυση, άρα και πραγματική τέχνη⁴¹. Και μέχρι τότε, αν ποτέ πραγματοποιηθεί η πραγματική απελευθέρωση και χειραφέτηση, ιδεολογική κριτική και αρνητική αισθητική. Διαρκώς, σταθερά, χωρίς υποχωρήσεις και αμφιταλαντώσεις.

Η αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου μέσα από την άρνηση και την πρωτοπόρα τέχνη απαιτεί και την αντίστοιχη αγωγή. Η αυτοπραγμάτωση δηλαδή του ανθρώπου προϋποθέτει και μια σύστοιχη αυτο-διαμεσολάβηση, η οποία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσα από την αγωγή⁴². Έτσι, οι δραστηριότητες της αγωγής συνίστανται στις απαραίτητες ή στις αναγκαίες δραστηριότητες που μπορούν να γίνουν εσωτερική ανάγκη για τον άνθρωπο, από τις φυσικές ανθρώπινες λειτουργίες ως τις πιο εκλεπτυσμένες πνευματικές.

Η αγωγή είναι ένα προσωπικό, εσωτερικό θέμα (Μαρξ) (Βλ. Κ. Μάρξ, Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Διογένης): κανένας δεν μπορεί να διαπαιδαγωγήθει χωρίς την ενεργή συμμετοχή του συνειδητοποιημένου και δραστηριοποιημένου κοινού. Καλός παιδαγωγός, είναι αυτός που προκαλεί, καλλιεργεί, εμπνέει την αυτο-διαπαιδαγώγηση. Πρόκειται για μια δύσκολη, επίπονη, συνεχή διαδικασία, με κύρια ποιοτικά χαρακτηριστικά, και πάντοτε σταθερή παιδαγωγική-ανατρεπτική- καινοτόμα θέληση, προϋποθέσεις πολύ δύσκολα πραγματοποιήσιμες μέσα στο νεοβάρβαρο σύγχρονο υπεραλλοτριωμένο καπιταλισμό.

IV

Διδάσκοντας την τέχνη: Ενάντια σε κάθε ιδέα συστήματος, και πρωταρχικά του νεο-dada και σήμερα του διάχυτου νεομποϋσμού.

Η διδασκαλία της τέχνης ως θέμα. Θεματοποιείται όμως η διδασκαλία της τέχνης; Και πώς; Προς ένα γενικευμένο –αν και πάντοτε μη συστηματικό – αναστοχασμόγια τη διδασκαλία της τέχνης. Μοντέλο-(α)διδασκαλίας μετά την πολύμορφη⁴³ αισθητική των Πικάμπια καιCage, του Ντάρμσταντ. Από την τέχνη στις τέχνες⁴⁴.

Οι J. Cage, η PopArt, και ιδίως ο Τζ. Τζόουνς,ο Μπόϋςκαι οι NouvauxRéalistes άνοιξαν ένα νέο κεφάλαιο στη νεώτερη τέχνη, αλλά ελάχιστα μοντέρνα πλέον. Ή καλύτερα πριν την εμφάνισή της μεταμοντέρνας, ακριβώς ως προάγγελός της. Έκτοτε η τέχνη προχώρησε υποχωρώντας (à réculons), οπισθοδρομώντας, μέχρι την πλήρη μεταμοντέρνα αποδόμηση και αποκατάσταση του αντικειμένου και συνακόλουθα όλης της σύγχρονης λατρείας του. Με άλλα λόγια η τέχνη συνθηκολόγησε με το πράγμα, την υπάρχουσα κατάσταση, όταν ο Μάλεβιτς είχε φθάσει ακριβώς στην πλήρη αμφισβήτηση του αντικειμένου: Σε μια τέχνη μη αντικειμενική (non-objectif).

Ο νεονταϊσμός (Τζ.Τζόουνς),η PopArt (Αμερική) και οNouveauRéalisme(στη Γαλλία)εισήγαγαν ή προκάλεσαν στην τέχνη αποδόμηση, μία έκρηξη (éclatement), και τουλάχιστον μια διάσπαση της μέχρι τότε ενιαίας μοντέρνας οντότητάς της. Έκτοτε είμαστε σε μια διαρκή πίσωπρωτοπορία (arièregarde) και σε μία διαδικασία διαρκούς οπισοδρόμισης. Ενώ υπήρξε και μία υποτιθέμενη λατρεία της πρωτοπορίας στα λόγια από διάφορους νεονταντά μετά το 1966-8, συγχρόνως εξυμνώντας την, λειτούργησανως ακόλουθοι, αντιμοντέρνα. Έτσι άνοιξαν το δρόμο στο μεταμοντερνισμό, στην αποδόμηση, στο νεοσυντηρισμό, στην αποκατάσταση του αντικειμένου. Στην πλήρη κυριάρχηση της πραγμοποίησης και στη δουλική αποδοχή της κυριάρχησης και στο χώρο της πάλαι ποτέ αντιστεκόμενης τέχνης.

Η διακαλλιτεχνικότητα πλέον είναι στο επίκεντρο, η αναφορά, η νέα μεθοδική κατάσταση του κινητού της τέχνης προς την διαλεκτική αισθητική και διδακτική πλέον πολυμορφία⁴⁵.

Οι αντινομίες του συστήματος, οι αντινομίες του πολιτισμού παράγονται και αναπαράγονται στην καρδιά του μοντέλου της διδασκαλίας και της παιδαγωγικής της τέχνης. Προς μια μοντέρνα-μοντερνιστική (με την έννοια του Γκρήνμπεργκ) και απελευθερωτική-απελευθερωσιακή(émancipatrice) παιδαγωγική της τέχνης, στην οποία εντάσσεται και η διαρκής αυτo-αναδιαπαιδαγώγιση του παιδαγωγού. Από το μοντέλο του μάστορα και του μαθητή του Μεσαίωνα στην αναζήτηση του σύγχρονου οργανικού μοντέλου, που θα καταργεί στην πράξη τη διαίρεση της εργασίας και την ιεράρχηση, και πρωταρχικά την καπιταλιστική. Που θα καταργεί, θα ξεπερνά στην πράξη την υποταγή⁴⁶ (servitude) και την κυριάρχηση  (domination)⁴⁷.

Βασική θέση: Όχι ιστορία της τέχνης χωρίς θεωρία της τέχνης. Και αντίστροφα: Δεν υπάρχει ιστορία της τέχνης καθ’ αυτή. Το ίδιο ισχύει και  για τη διδασκαλία της τέχνης. Προς μια εφαρμοσμένη ιστορία και θεωρία της μοντέρνας τέχνης, σύμφωνα με το μοντέλο που έχουμε επεξεργαστεί από όταν αρχίσαμε και διδάσκαμε στο Πολυτεχνείο Κρήτης, Ιστορία πολιτισμού και Τέχνη λόγου (1989) και εφαρμόσει στη συνέχεια επί σειρά, ετών. Προς ένα αναστοχαστικό, στη συνέχεια, μοντέλο σήμερα της ιστορίας και της θεωρίας της μοντέρνας τέχνης, με επίκεντρο τη συνθετότητα, την πολυπλοκότητα και την πολυμορφία.

Στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης επιζητούμε νέα μοντέλα θεώρησης-θεωρητικοποίησης της ιστορίας και της θεωρίας της μοντέρνας τέχνης με μετακριτικό και μετα-αισθητικό τρόπο. Μπήκαμε πλέον στην περίοδο της σύνθετης-πολύπλοκης διαλεκτικής της ριζοσπαστικής Μετακριτικής⁴⁸, Μεταφιλοσοφίας⁴⁹ και Μετα-αισθητικής⁵⁰, με επίκεντρο την πράξη, τη διαρκώς μετατρεπτική-μετασχηματιστική πράξη των πρωτοποριών, αισθητοκαλλιτεχνικών και κοινωνικών, με βάση την αρχή της εμμένειας και με σκοπό την απελευθέρωση-χειραφέτηση (émancipation). Το πρόβλημα της υποκειμενικότητας είναι κεντρικό σήμερα, εποχή προχωρημένης διάλυσης της κοινωνίας από την παγκοσμιοποίηση του ύστερου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, σύμφωνα με τον O.Revaultd’ Allonnes, ο οποίος έδινε έμφαση σε αυτήν (υποκειμενικότητα) στη συνέχεια του Αντόρνο, έχοντας συνειδητοποιήσει την κρισιμότητά της, το ότι είναι συνθήκη sinequenon και για την πράξη και την απελευθέρωση. Η ίδια θέση-θεώρηση-σύλληψη ισχύει και για τη διδασκαλία της τέχνης, αλλά και για την τέχνη την ίδια, προκειμένου να κατορθώσει να δημιουργήσει την αυτοάρνησή της, το άλλον της, τις απελευθερωτικές δηλαδή μορφές. Η ίδια θεώρηση -θέση ισχύει και για την αισθητική, η οποία θέτει, αν θέλει να έχει μια ανθρώπινη- ανθρωπιστική αξία, την ανθρώπινη απελευθέρωση μέσω της τέχνης, δια της τέχνης και της μελέτης της, στο επίκεντρο της, στο κέντρο του ενδιαφέροντος και των ερευνών- θεωρητικοποιήσεων της. Άρα πρόκειται για μια αισθητική της απελεθέρωσης, για να παραφράσουμε τον Μαρκούζε.

V

Κατά τον O. Revaultd’ Allonnes,στη συνέχεια κυρίως του εκρηκτικού και ρέμπελου W. Benjamin, δεν έχουν νόημα τα μοντέλα, ούτε οι γενικεύσεις, και ακόμη περισσότερο οι τεχνητές συνθέσεις.Μόνοντο συγκεκριμένο, ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης της πρωτοπορίας και το έργο του, η εισφορά του κ.ά. έχει νόημα. Κυρίως όχιμοντέλα,μακριά από μοντέλα. Άρα όχι γενικεύσεις και τεχνητές   συνθέσεις και στο χώρο της διδασκαλίας της τέχνης. Δηλαδή όχι μόνο στον χώρο της αισθητικής.

Μετά τη μακρόχρονη εμπειρία μου μελέτης και διδασκαλίας, με βάση αυτή την αρχή, μπορώ να πω ότι έχω αποκτήσει μια εποπτική εικόνα, όσο και συγκεκριμένη, της γένεσης και της ανάπτυξης της μοντέρνας τέχνης. Μια  ενδελεχή γνώση της ζωής, του έργου και της εισφοράς των μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας και των αντίστοιχων ρευμάτων και έτσι μπορώ να επιχειρώ συνθέσεις, ή τουλάχιστον συνθεσιακές προσεγγίσεις και θεωρητικοποιήσεις (réflexions), μετακριτικού σήμερα και μετα-αισθητικού τύπου. Ζούμε πλέον στην κατάσταση της μετακριτικής και μετα-αισθητικήςθεωρητικοποίησης, πλην όμως πάντοτε αποσπασματικής και παρατακτικής, στη συνέχεια του Αντόρνο. Έτσι προσπαθούμε σε συνθήκες μεταπαγκοσμιοποίησης (δηλαδή πλήρης αποσύνθεσης των πάντων, του πνεύματος αντίστασης του Μάη, των πρωτοπορειών κ.α.) να συμπληρώσουμε, ακόμα και  να διορθώσουμε μετακριτικά και μετα-αισθητικά, (αν μπορώ να το πω), τον δάσκαλο O. Revaultd’ Allonnes, (δηλαδή διαλεκτικά) και να ξεπεράσουμε έτσι το αρχικό σοκ που μου προκάλεσε η περιπτωσιολογική –στα όρια του εμπειρισμού–μεθοδολογία του, την οποία αντιμετώπιζα αφετηριακά ως σχεδόν εμπειριστική, και σε κάθε περίπτωση ως αντιδιαλεκτική και τουλάχιστον ως μη ιδιαλεκτική, σύμφωνα με το πνεύμα του Αντόρνο, διαπιστώνοντας έτσι μια αντίφαση του O. Revaultd’ Allonnes με την αντορνική αισθητική, και βασικά τη χεγκελιανή συνθετική θεώρηση. Οι πολλαπλές και εκτεταμένες συζητήσεις που είχε με τον δάσκαλο, αλλά και η συστηματική μελέτη μας βέβαια στη συνέχεια όλων των μεγάλων καλλιτεχνών και του έργου τους με όπλισε  αυτά τα χρόνια  μια στέρεη γνώση, μια γνώση συγκεκριμένη εκ του σύνεγγυς της μοντέρνας τέχνης και των εμβληματικών πρωταγωνιστών της. Έτσι όταν μιλάμε έχουμε μια σχετική βεβαιότητα, σιγουριά ακόμη και ασφάλεια. Έτσι η συγκεκριμένη , για να παραφράσω τον Κόζικ, γνώση των μοντέρνων⁵¹ καλλιτεχνών αποτελεί βάση και συνάμα προϋπόθεση, εκ μέρους μας για  παραπέρα μετακριτικές και μετα-αισθητικές πιο προχωρημένες θεωρητικοποιήσεις. Υπονοείται ότι πάντοτε βάση μας και αναφορά, στη συνέχεια θεωρητικοποιήσεων των Αντόρνο–O. Revaultd’ Allonnes, αποτελούν οι Σένμπεργκ, Πικάσο, Μάλεβιτς, Πικάμπια,Καντίνσκυ, Κλε,Πόλοκ, Μπρανκούζι, Τζιακομέττι, Σκλάβος κ.ά., χωρίς να περιοριζόμαστε σε αυτούς.Δηλαδή βάση μας είναι η ενδελεχής και η συστηματική μελέτη του έργου και της διαμόρφωσης των μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας.

Από την άλλη υπάρχει πάντοτε η μελέτη του έργου μερικών καλλιτεχνών-αναφορά από τον Ρεβώ ντ’ Αλλόν: Σένμπεργκ, Ντελακρουά, Πικαμπιά (η αισθητική πολυμορφία), και η δημοσίευση⁵² αντίστοιχων μονογραφιών, ειδικά για τους Ντελακρουά και Πικαμπιά , που του άνοιξε το δρόμο για ν’ απαλλαγεί από το σύστημα. Έτσι, επιβάλλεται απαρέγκλιτα η τάση για μη συστηματοποίηση, σταθερά, μόνιμα εκ μέρους του O. Revaultd’ Allonnes. Παρόλα αυτά υπάρχει η ανάγκη στη συνέχεια του Χέγκελ (αριστεροχεγκελο-μαρξική σύλληψη) για συστηματοποίηση. Ενώ όμως δεν υπάρχει φιλοσοφία και αισθητική χωρίς συστηματοποίηση, τουλάχιστον από τον Χέγκελ και εδώ και με βάση την αριστεροχεγκελιανομαρξστική παρανόση, δεν είναι υποχρεωτικό ή αναπόφευκτο και να οδηγείται αυτή στο σύστημα. Κάθε σύστημα,  από τον Πλάτωνα και εδώ αποδείχθηκε νεκρό (caduque), κενό περιεχομένου, η φιλοσοφία και η αισθητική συλλαμβάνονται ως μια διαρκής αυτοαναφορική-μετασχηματιστική, νοηματική, μεθοδολογική, επιστημολογική διαδικασία προς το διαρκώς άλλον, το «άλλον τους» (Αντόρνο), προς το ξεπέρασμα εμμενώς του συστήματος. Και η μοντέρνα τέχνη, η μελέτη της, η διδασκαλία της κ.α. ωθούν εγγενώς προς αυτή την κατεύθυνση.

Διδάσκοντας, λοιπόν, την τέχνη, με επίκεντρο πάντοτε τη ζωή και το έργο των μεγάλων πρωτοπόρων καλλιτεχνών και των μεγάλων πρωτοποριακών κινημάτων. Των μεγάλων μοντέρνων παραδειγμάτων- αναφορά.

Πορόλα αυτά πρέπει να δίδεται πάντοτε έμφαση στο άμεσο, στο ιδιαίτερο, το ιδιόμορφο, το συγκεκριμένο, στη συνέχεια του W. Benjamin και του O. Revaultd’ Allonnes: στο αντισυστηματικό, το δυναμικό, το ανατρεπτικό, το και νοτόμο, το μοντέρνο, το ρηξικέλευθο, το ριζοσπαστικό.

Προς ένα είδος εφαρμοσμένης – συγκεκριμένης, κατά τον Κόζικ−, αισθητικής.

Το μοντέλο-αντιμοντέλο του Ο. Revaultd’Allonnes. Η έμφασή του Ο. Revaultd’Allonnes για τη φιλοσοφία του υποκειμένου⁵³ γενικά και στην τέχνη- αισθητική ειδικότερα.

Διδάσκοντας την τέχνη λοιπόν με επίκεντρο την υποκειμενικότητα, σε συνάρθρωση με αυτήν: Το πρόβλημα της υποκειμενικότητας: ο παιδαγωγός,η διδασκαλία της τέχνης και ο φοιτητής-εκπαιδευόμενος καλλιτέχνης, ο μέλλων δηλαδή καλλιτέχνης, ο καλλιτέχνης υπό διαμόρφωση-συγκρότηση.

Οι προκλήσεις της τέχνης και της ιστορίας της. Δημιουργία-καλλιέργεια της αυτενέργειας των φοιτητών.(Εγώ προσωπικά είμαι αυτοδίδαχτος, από ενδιαφέρον ερευνητής-θεωρητικός-καθηγητής). Το εγγενές ενδιαφέροντου  καθηγητή για την τέχνη, την ιστορία, τη θεωρία τους: Έτσι προκαλεί το αντίστοιχο ενδιαφέρον (intêrèt) και καλλιεργεί το κίνητρο (motivation) στους φοιτητές-μέλλοντες καλλιτέχνες. Οπότε έχει αξία, νόημα ιστορικά μόνον ο καθηγητής-συνειδητοποιημένος θεωρητικός ή καλλιτέχνης της πρωτοπορίας, στο βαθμό που δημιουργεί ένα αντίστοιχο και μάλιστα αυτοτροφοδοτούμενο πλέον ενδιαφέρον και στους φοιτητές.Διαφορετικά δεν αποφεύγεται η αναπαραγωγή του συστήματος, της κυριάρχησης, της αλλοτρίωσης.

Το ιστορικό ουμανιστικό διαφωτιστικό πρόταγμα του παιδαγωγού –διαφωτιστή (Erklärer-Aufklärer) και στο χώρο της τέχνης, της κουλτούρας και του πολιτισμού. Διαλεκτική της Aufklärung.Η κρίση της Aufklärung⁵⁴ (Λόγου) και η διδασκαλία της τέχνης. Προς μια απελευθερωτική-απελευθερωσιακή-αυτοσυνειδησιακήδιδασκαλία της τέχνης, επικεντρωμένη πάντοτε στη διαφωτιστική αρχή της αυτονόμησης του υποκειμένου μέσω της γνώσης και της αυτογνωσίας.

Όχι συμβατικοί τρόποι, συμβατικά, παραδοσιακά ή άλλα συστήματα διδασκαλίας και πρακτικής της τέχνης. Η τέχνη είναι απελευθερωτική ή δεν είναι τέχνη. Άρα και η διδασκαλία της.

Όταν υποχωρεί  η μεγάλη πρωτοπόρα δημιουργία αρχίζουν οι συζητήσεις για τη διδακτική, τη διδασκαλία της τέχνης, την παιδαγωγική κ.ά. Πρόκειται για κενολογικές συζητήσεις και πρακτικές, που στηρίζονται σε νόρμες ξεπερασμένες ή ήδη νεκρές, παράγουν και αναπαράγουν νόρμες και έτσι αναπαράγουν ή εξωραΐζουν την κυριάρχηση.

Τα παραδείγματα (και με την επιστημολογική σημασία του όρου) των μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας: Μάλεβιτς, Μπρακούζι, Τζιακομέττι, Πόλοκ, Σκλάβος, κ.α. Οι  σημαντικές περίοδοι της δημιουργίας των μεγάλων καλλιτεχνών.(Συνήθως πρόκειται για μια δεκαετία). Με συνέχειες και ασυνέχειες.

Η παιδαγωγική ποιητική της  άρνησης, αισθητικής και καλλιτεχνικής. Η καθορισμένη άρνηση στο χώρο της τέχνης και της αισθητικής. Προς μία μοντέρνα αρνητική αισθητική.

Η σωκρατική πρακτική των ερωτήσεων στο χώρο της τέχνης. Η καλλιέργεια κλίματος θεσίματος συνεχώς διαφορετικών ερωτήσεων. Η σωκρατική απορητική στο χώρο της διδασκαλίας και της εκπαίδευσης της τέχνης.

Γιατί διδάσκουμε την ιστορία της τέχνης; Ποιο το ενδιαφέρον (με την χαμπερμασιανή έννοια) της τέχνης; (Βλ. J.Habermas, Connaissante et interet, Gallimard) Άρα και της ιστορίας της; Η σημασία της θεωρίας, της τέχνης, της φιλοσοφίας της τέχνης και της κουλτούρας, ειδικά στη σημερινή εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης. Άρα και της αισθητικής και ιδίως της μετα-αισθητικής. (Βλ. Β.Φιοραβάντε, Προς τη μεταπαγκοσμιοποποίηση, Ζήτη).

Ιστορία της τέχνης και ιστορία. Ιστορία της τέχνης και κοινωνία, ιδεολογία, κουλτούρα, ιδεολογία κ.ά.Καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση: Μοντέλο πάντα σε εξέλιξη (engestation), εν τω γίγνεσθαι, ανήμορφο (informel), άτυπο. Ανατρεπτικό; Θα το δείξει η ιστορία.

Η μελαγχολία μας μπροστά στην απολίτικη σύγχρονη κατάσταση της τέχνης, της  προβληματικής στάσης γενικότερα  του σύγχρονου ανθρώπου. Στην ανυπαρξία και υποχώρηση του υποκειμένου – της υποκειμενικότητας. Η μπενζαμικήμελαγχολία.

Υποκείμενα και συγχρόνως αντικείμενα. Απελευθέρωση. Η αναζήτηση, ή ακόμη καλύτερα επιβάλλεται η προσπάθεια σύλληψης και δημιουργίας και μέσω της τέχνης, της διαλεκτικής της άρνησης, της αρνητικής διαλεκτικής, της καθορισμένης άρνησης. Προς μία δομικά αρνητική αισθητική και μετα-αισθητική.

Αλληγορία, Μεταφορά… και κριτική-στοχαστική και αναστοχαστικήκαλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση. Η μορφική-μορφολογική, άρα και αισθητική προσομοίωση κατά τον Th. deDuve⁵⁵. Πρόκειται για μια μοντέρνα-μοντερνιστική πρακτική διδασκαλίας της μοντέρνας τέχνης και αντίστοιχα εκπαίδευσης των φοιτητών των Σχολών Καλών Τεχνών στις μοντέρνες πρακτικές και μοντερνιστικές αισθητικές συλλήψεις και θεωρητικοποιήσεις, προς το διαρκώς άλλο, με βάση και πάντοτε τις μορφικές και μορφολογικές κατακτήσεις των πρωτοποριών.

Λόγος, Ουτοπία, Καλλιτεχνική εκπαίδευση-παιδεία και εξουσία. H μοντέρνα τέχνη συλλαμβάνεται ως μια διαρκής κριτική της εξουσίας: Ως εκ τούτου υπάρχει ανάγκη πάντοτε ανατρεπτικών θεωρήσεων και πρακτικών της τέχνης, αλλά διδάσκοντας την τέχνη υπ’ αυτή την οπτική και θεώρηση. Έτσι επιβάλλεται η απομάκρυνση από την ηθική, τις νόρμες, τους κανόνες. Αντίθετα επιβάλλεται μια διαρκής αυτοκριτική διαδικασία, η οποία απελευθερώνει από το διαρκές ψευτοδίλημμα και ψευδεπίγραφο ερώτημα περί σωστού και  λάθους, και συγχρόνως από την υπόρρητα καταναγκαστική έννοια της  πραγματοποιησιμότητας, της αυθεντίας, που αποτρέπει από την αναγκαία συνεχή αυτοκριτική. Κρίση του νοήματος σήμερα: Ανάγκη σύλληψης και δημιουργίας νέου μοντέρνου νοήματος.

VI

Στη σημερινή μεταβιομηχανική εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται δομικά από την κρίση του νοήματος η διδασκαλία της τέχνης είναι στρατηγικής σημασίας. Ένα κεντρικό θέμα για την αισθητική, αλλά και για τη διαμόρφωση νέων μοντέρνων καλλιτεχνώ, νέων μοντέλων, νοημάτων, μορφών, τάσεων, ιδεολογιών, πρακτικών. Οπότε μέσα σε αυτές τις συνθήκες διδάσκοντας την τέχνη ως υπαρξιακή πλέον κατάσταση, ως διαδικασία διαρκής χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, όπως και η αισθητική του μοντερνισμού. Ως μία μόνιμη και συνεχώς ανανεούμενη κατάσταση προς την αναζήτηση και δημιουργία μοντέρνου, ριζοσπαστικού νοήματος.

Το μη τέλειωμα του έργου⁵⁶, το μη τέλειωμα της αισθητικής, άρα και της διδασκαλίας της τέχνης, και ιδίως της μοντέρνας.

Αντισυστηματικήπρακτική έρευνας και θεωρητικοποίησης στον ύστερο αυταρχικό και ολοκληρωτικό καπιταλισμό. Όχι στον σταλινισμό και στο φασισμό, αλλά και στο διάχυτο ολοκληρωτισμό του μονοπωλιακού καπιταλισμού.

Κατασκευή του μετακριτικού-παιδαγωγικού (μετα-αισθητικού) μοντέλου αυτόνομα, έξω από την τέχνη, μετά από μια διαρκή, παρατεταμένη  διαδικασία εσωτερίκευσης (intériorisation.) και στη συνέχεια εξωτερίκευσης. (Implicite-explicite, intrinsèque-extrinsèque). H έμφασηεδώδίνεταιστουπόρρητο (implicite). Χωρίς το υπόρρητο δεν  υπάρχει καμία αισθητική θεωρητικοποίηση, ούτε η όποια άλλη θεωρητικοποίηση, ή ακόμη και διδασκαλία της τέχνης. Αρκεί όμως το υπόρρητο; Κάποια στιγμή τίθεται το θέμα της θεμελίωσης μιας νέας μοντέρνας αισθητικής και παιδαγωγικής – με την έννοια του Γκράμσι – διαδικασίας και πρακτικής ρητά, άμεσα, κεντρικά, μετωπικά, και πρώτιστα όταν έχουν αλλάξει οριστικά, όταν έχουν μετατραπεί ριζικά οι κοινωνικές βάσεις. Τότε επιβάλλεται οπωσδήποτε μια επαναθεμελίωση  του μοντέλου, όπως έχουμε αποπειραθεί στα Προς τη Μεταπαγκοσμιοποίηση⁵⁷ και Η εποχή της καθορισμένης άρνησης⁵⁸.

Από την άλλη, ηΑισθητική θεωρία⁵⁹και η Αρνητική διαλεκτική⁶⁰ του Αντόρνο χρειάζονται και αυτές μια σύγχρονη μετακριτική επικαιροποίηση, ανασυγκρότηση, αναδόμηση… Με άλλα λόγια ακόμη και αυτά τα δύο ιστορικά κείμενα του Αντόρνο είναι πλέον datés. Έχουν δηλαδή ξεπεραστεί από την ιστορική εξέλιξη, όχι αναγκαστικά προς καλύτερες καταστάσεις, αλλά προς άλλες πιο σύνθετες, αντιφατικές, αντινομικές, πολύπλοκες: Δομικά πλέον αβέβαιες. Έτσι η σύγχρονη σύνθετη και πολύπλοκη διαλεκτική πρέπει, υπονοείται πάντοτε με βάση τα δύο ιστορικά αυτά κείμενα, να θεμελιωθεί και με βάση την αρχή της λουκατσικής ολότητας, έτσι ώστε να απαντήσει με επιτυχία στις σύγχρονες ιστορικές προκλήσεις της μεταπαγκοσμιοποίησης, με επίκεντρο πάντοτε και στόχο την ανθρώπινη απελευθέρωση. Εξάλλου, δεν υπάρχει διδασκαλία της τέχνης έξω ή μακριά από τις αισθητικές κατακτήσεις των πρωτοποριών. Και αυτό γιατί η τέχνη (και η αισθητική) και η διδασκαλία της βρίσκονται εκ των πραγμάτων στο επίκεντρο της κοινωνικής ιδεολογίας και διαδικασίας. Η τέχνη συμπυκνώνει με εμμενή τρόπο το κοινωνικό, το  εκφράζει με αντεστραμμένο  τρόπο. Η τέχνη και ειδικότερα η μοντέρνα ως ιδεολογική(-ές), μία σύγχρονη αρνητική ιδεολογία, μία παρατεταμένη ιδεολογική αντιστροφή⁶¹.

Διδάσκοντας την τέχνη: Αποσπάσματα σκέψης, προβληματικής, θεωρητικοποίησης. Και βέβαια αισθητικής, ιδίως στην αντορνική εκδοχή της Αισθητικής θεωρίας⁶², σύμφωνα με την οποία η Αισθητική είναι η ολότητα⁶³, η οποία συγκροτείται αυτόνομα, είναι αυτάρκης και αυτοπροσδιοριζόμενη, έξω πλέον από την τέχνη. Αυτή η ολότητα χρειάζεται σήμερα επικαιροποίηση, εμπλουτισμό, μετά από μία απαραίτητη επιστροφή στο νεαρό Λούκατς, αναπροσαρμογή και επέκταση, συμπεριλαμβάνοντας και τη σύγχρονη συνθετότητα και πολυπλοκότητα μέσα στις αντινομίες και την αβεβαιότητά τους. Πάντοτε αποσπασματικά και παρατακτικά. Αν ξεφύγουμε από το απόσπασμα πάντοτε ενέχει ο κίνδυνος του συστήματος. Το θέμα ολότητα-αποσπάσματος είναι αντινομικό, μέχρι σε βαθμό παραδοξότητας. Αλλά συνεχίζουμε μοντέρνα να εγκαταλείπουμε την όποια προσπάθεια στο σύστημα. Βαδίζουμε δηλαδή πάντοτε μοντέρνα, προσπαθώντας ν’ αναδείξουμε τη σύγχρονη πολύπλοκη διαλεκτική ολότητας-αποσπάσματος, θεωρητικοποιώντας αυτήν τη σχέση όχι μόνο συνθετικά-συνθεσιακά, αλλά και προς τα δύο μέρη της. Διαφορετικά δεν υπάρχει καμία άλλη μέθοδος και πρακτική: «Πρέπει να είμαστε απόλυτα μοντέρνοι» (Ρεμπώ).

Προς μια πρωτοπόρα διδασκαλία για την πρωτοπόρα τέχνη. Δεν έχει νόημα μόνο η διδασκαλία της τέχνης ως τέτοια. Αυτό που έχει νόημα είναι μόνο  μια πρωτοπόρα διδασκαλία για την πρωτοπορία. Πρωτοπόρα διδασκαλία: Σύμφωνα με τις επιταγές και τα προτάγματα της πρωτοπορίας. Άρα προς μια πρωτοπόρα μορφή διδασκαλίας της τέχνης και της πρωτοπορίας για την πρωτοπoρία, για τη δημιουργία δηλαδή μιας νέας πρωτοπόρας τέχνης σήμερα.

Η έμφαση του Αντόρνο στις αντινομίες, στη συνέχεια του Μάρξ (αντιθέσεις, αντιφάσεις). Άρα και η καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση πρέπει ν’αναδεικνύει τις αντινομίες του συστήματος, τις δυσκολίες ξεπεράσματός τους, όπως είχε διαπιστώσει και ο Αντόρνο.

Οι αντινομίες από  γνωσιολογικές-επιστημολογικές στον Καντ, στον Αντόρνο μετατρέπονται σε κοινωνικές-κοινωνιολογικές-γνωστικές-επιστημολογικές-μεθοδολογικές. Η αντινομία γίνεται δηλαδή στον Αντόρνομεθοδική.

Η καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση πρέπει, ως εκ τούτου, να τοποθετούνται στην καρδιά των αντινομιών του συστήματος, να τις διερευνούν, να τις θεωρητικοποιούνεμμενώς. Προς μία γενικευμένη διαλεκτική της κοινωνικής και αισθητικής εμμένειας (και αντίστροφα). Να μετατραπούν δηλαδή σε μια παιδαγωγική διαδικασία των αντινομιών, της μελέτης και της διερεύνησής τους και κυρίως της  διερεύνησης των δυνατοτήτων συνειδητού ξεπεράσματός τους. Το επίκεντρο είναι πάντοτε οι  αντινομίες, οι δύσκολα ξεπεράσιμες αντινομίες. Μόνο μέσα από αυτή την ερμηνευτική, παιδαγωγική, διερευνητική, συστηματική διαδικασία θα καταστεί δυνατόν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις συνειδητοποίησης του ξεπεράσματός τους, του ιστορικού πλέον ξεπεράσματός τους.

Διδάσκοντας την τέχνη σήμερα: Πάντοτε αυτοσχεδιασμός. Για να πετύχεις τον καλύτερο αυτοσχεδιασμό, έχεις πάντοτε ανάγκη τη μεγαλύτερη αυτό-προετοιμασία. Ενάντια πάντοτε στο σύστημα. Στη συνέχεια ευνοείται  του πρωτοπόρου μουσικού αυτοσχεδιασμού.

Διδάσκεται η τέχνη; Η τέχνη και όχι η ιστορία της ή η θεωρία της τέχνης ή η αισθητική.

Η τέχνη όμως μαθαίνεται από τους φοιτητές, τους μαθητές – μέλλοντες καλλιτέχνες. Άρα γιατί να μη διδάσκεται. Αλλά και από ποιόν; Από τους καλλιτέχνες μόνο ή και τους θεωρητικούς; Ποιος ο ρόλος των μεν και ποιος των δε; Yπάρχει σύζευξη, ώσμωση, αλληλόδραση μεταξύ τους; Αν όχι είναι αναγκαία η δημιουργία τους; Ποιος ο σκοπός μιας τέτοιας προσπάθειας; Η σημασία των οργανικών μοντέλων, σύμφωνα με τον Γκράμσι, ειδικά σήμερα εποχή κατάρρευσης των πάντων: των αναφορών, κοινωνικών, ιδεολογικών και άλλων, των δεσμών (attaches), της εξασθένισης των καταβολών, της διάλυσης της μνήμης και της ανάμνησης. Η οργανικότητα και η κοινότητα ενάντια στην αποσύνθεση, την αποδόμηση, τη γενικευμένη διάλυση του κοινωνικού και του πολιτισμικού που έχει επιφέρει η παγκοσμιοποίηση. Προς τι όμως; Με ποια προοπτική και με ποια δυναμική; Προς μια δυναμική αρχή της οργανικότητας, ως βασική προϋπόθεση προς το διαρκώς άλλο. Η επιστροφή παγκόσμια των κοινοτήτων, του κοινοτιστικού πνεύματος με τη βοήθεια και των νέων τεχνολογιών (G⁺κ.ά.). Προς αυτοπροαδιοριζόμενες κοινότητες – οργανικότητες⁶⁴, με επίκεντρο την τέχνη, τη φιλοσοφία, τη νέα κριτική ιδεολογία με βάση τη νέα αισθητικότητα υπό σύλληψη-δημιουργία⁶⁵. Προς το οργανικό ξεπέρασμα, ή προς το ξεπέρασμα με βάση και αναφορά τη νέα ριζοσπαστική οργανικότητα εν τη γενέσει της.

Η μοντέρνα τέχνη ήταν μια εμμενής οντότητα-κατάσταση. Άρα και η διδασκαλία της δεν μπορεί παρά να είναι το ίδιο εμμενής όπως και η θεωρία και η αισθητική της.

Από την τέχνη στην Τέχνη. Όχι στην υψηλή τέχνη, αλλά στη Μοντέρνα. Αλλά και η μοντέρνα τέχνη συνδέεται διαλεκτικά, οργανικά, με την τέχνη, την ιστορική δηλαδή τέχνη, είναι διαλεκτική προέκτασή της, διαλεκτικό ξεπέρασμά της.

Τέχνη και artisanat. Τέχνη και τέχνες, αλλά τέχνη και Τέχνη.

Εργασία – Tailledirecte: Πελέκημα, άλλες μορφές εργασίας στη γλυπτική. Φειδίας, Μοντέρνα γλυπτική. Κοινωνική εργασία…

Εργασία και μοντέρνες μορφές στον μονοπωλιακό, τον ύστερο και τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό. Κοινωνική διαίρεση της εργασίας και η απάντηση προς τη σύλληψη της οργανικότητας⁶⁶ των μορφών, καταστάσεων της μοντέρνας τέχνης.

Προς μια σύνθετη, πολύπλοκη αισθητική και καλλιτεχνική διαλεκτική πολυμορφία προς το άλλο, το ξεπέρασμα της τέχνης και της κοινωνίας.

Από όταν η πρώην ανερχόμενη επαναστατική αστική τάξη έγινε σύστημα, κατεστημένο, αντιδραστική τάξη, μόνον ως πρωτοπόρα και μοντέρνα έχει νόημα η τέχνη. Διαφορετικά πρόκειται για απλή ή διευρυμένη αναπαραγωγή της κυρίαρχης κατάστασης, του συστήματος, της κυριάρχησης και της υποταγής. Άρα διδάσκοντας την τέχνη ως μια κατάσταση εισαγωγική για την απείθεια, την άρνηση, την αντίσταση, την ανατροπή, το ολικό ξεπέρασμα, με όλα τα μέσα έκφρασης, σκέψης, πράξης. Άρα και μέσω της τέχνης. Ή ακόμη καλύτερα η τέχνη, η εκμάθηση και η διδασκαλία της στο επίκεντρο της άρνησης.

Διδάσκοντας την τέχνη: Η τέχνη και η διδασκαλία της στο κέντρο του ιστορικού και νεοουμανιστικούπροτάγματος.

Διδάσκοντας την τέχνη: Δομική ασυνέχεια του κόσμου⁶⁷: Ανάδειξή της, καταγγελία, ξεπέρασμά της. Ξεπέρασμα της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης, της ορθολογικοποίησης, της εργαλειοποίησης του Λόγου. Καταγγελία της κυριάρχησης.

Διδάσκοντας την τέχνη: Εκπαίδευση ολική-ολιστική των φοιτητών- εν δυνάμει καλλιτεχνών για τη σύλληψη και δημιουργία μορφών τέχνης που θα εμπεριέχουν και θα συμπυκνώνουν την κίνηση της κοινωνίας και του ανθρώπου προς την απελευθέρωσή του, που θα συνειδητοποιούν την ανάγκη της συλλογικής απελευθερωτικής δράσης.

Η διδασκαλία της τέχνης αλλάζει δια μέσω της ιστορίας σε στενή συνάρτηση με τις γενικότερες κοινωνικο-ιδεολογικές συνθήκες. Το ζητούμενο σήμερα είναι η επικαιροποίηση του ανθρωπιστικού προτάγματος με επίκεντρο την τέχνη. Η ιδιαιτερότητα των εικαστικών τεχνών, της ζωγραφικής κ.ά. Από κεντρική η ζωγραφική και η πλαστικότητα στις τέχνες, στην καλλιτεχνική και αισθητική πολυμορφία, στο αλληλοδραστικό μοντέλο των τεχνών, στο σύγχρονο σύνθετο και πολύπλοκο μετα-αισθητικό μοντέλο στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης και του αναγκαίου αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου.

VIΙ

Διδάσκοντας την τέχνη: Στοχασμός και αναστοχασμός(réflexion), dissertation, δοκίμιο,esquisse  περί τέχνης και της διδασκαλίας της: Κείμενο θεωρητικό και συγχρόνως αυτοβιογραφικό, άμεσο, απόρροια της μακρόχρονης διδακτικής εμπειρίας μας, της εσωτερικευμένης σχέσης μας με την τέχνη, με τους καλλιτέχνες της πρωτοπορίας κ.ά. Άμεσο με την έννοια του Μπένζαμιν, αλλά που συγχρόνως προσπαθεί να εισφέρει σε ένα στοχασμό, ν’ αποτελέσει έναν αναστοχασμό (réflexion), μία μικρή μετα-αισθητική εισφορά (contribution). Κείμενο που μέσα στην αμεσότητά του, την αδιαμεσολάβητη σχέση του με τους καλλιτέχνες, τα έργα, την τέχνη κ.α. συνιστά το προϊόν της εσωτερικευμένης σχέσης μας, τη συμπύκνωση της βαθύτερης, της αυθόρμητης και συνάμα άμεσης και εσωτερικευμένης σχέσης μας με την τέχνη της πρωτοπορίας. 

Διδάσκοντας την τέχνη: Ως κατάσταση, ως ύπαρξη, ως ουσία του είναι (μας), μέσα σε έναν ξεπεσμένο κόσμο, σε ένα κόσμο ξένο, χωρίς κανένα ενδιαφέρον, κ.ά. Μόνον η μοντέρνα τέχνη έχει νόημα, είναι ουσιαστική (essentiel), ως εκ φύσεως απελευθερωτική κατάσταση, αλλά και ως απελευθερωσιακή. Άρα και διδάσκοντας την τέχνη ως βίωση μιας το ίδιο υπέρτατης κατάστασης της διαρκούς , της συνεχούς υπέρβασης, του ιστορικού αισθητικού ξεπεράσματος.

Διδάσκοντας την τέχνη με βάση πάντοτε και αναφορά την ιστορία και τη θεωρία της τέχνης, τις κατακτήσεις των πρωτοποριών, ιστορικών και νεώτερωναισθητικοπολιτισμικών (Aufhemben), με στόχο τη σύλληψη και πραγματοποίηση νέων ξεπερασμάτων, νέων μορφοποιήσεων, πρωτοπόρων αισθητοκαλλιτεχνικών και κοινωνικών πρακτικών. Η  φόρμα (οι φόρμες-μορφές) στη διαλεκτική τους ανέλιξη πάντοτε στο επίκεντρο της έρευνάς (μας), της θεωρίας και της πρακτικής της τέχνης, και μονολεκτικά της αισθητικής και ως εκ τούτου και της διδασκαλίας της τέχνης, του πρωτοπόρου δηλαδή καλλιτεχνικού πράττειν. Έτσι επιτυγχάνεται η διερεύνηση του κοινωνικού ιστορικού γίγνεσθαι μέσα από τη διαλεκτική των μορφών προς το άλλο, το καινοτόμο, το μοντέρνο, ενώ συγχρόνως αυτό συλλαμβάνεται με αυστηρό, ιστορικό – επιστημονικό τρόπο. Ενάντια στον αντιδραστικό αναχρονισμό, αποδομητισμό, μεταμοντερνισμό, ψευδοφιλελευθερισμό.

Η πρωτοπόρα και μοντέρνα μορφή ήταν πάντοτε η έκφραση και η συμπύκνωση των κοινωνικών αντιθέσεων, αντιφάσεων,ακόμη και αντινομιών. Η κοινωνία στη διαλεκτική της ανέλιξη συλλαμβάνεται μέσω της μοντέρνας  μορφής, της πρωτοπόρας πρακτικής άρνησης, κριτικής ή τουλάχιστον καταγγελίας. Κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο(ή κατά τρόπον ανάλογο, όπως έλεγε ο Αντόρνο) διδάσκοντας την τέχνη, σημαίνει το να διδάσκεις την κοινωνική διαλεκτική προς το ξεπέρασμα. Διαφορετικά κάθε άλλη στάση σημαίνει παράδοση των όπλων στην κυριάρχηση. Οπότε διδάσκοντας την τέχνη συστηματικά, ενδελεχώς, εκ του σύνεγκυς, εμμενώς:  Μόνον έτσι μπορείς να συλλάβεις την ολότητα του κοινωνικού γίγνεσθαι, κατά το νεαρό Λούκατς⁶⁸, και να επεξεργαστείς μια αντίστοιχη αρμόζουσα, κατά τον Γκολντμάν, διαλεκτική δημιουργία και διδασκαλία. Δηλαδή πρόκειται για μία διδασκαλία που θα εμπεριέχει και θα αναδεικνύει την διαλεκτική της άρνησης, του ξεπεράσματος, τη γενικευμένη άρνηση διαλεκτικά. Όλα τα άλλα είναι  εμπειρισμός, ποζιτιβισμός, οντολογισμός άνευ αντικειμένου. Η διαλεκτική της αισθητικής ορθολογικότητας, πάντοτε κατά το νεαρό Λούκατς, είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση, απαιτεί μια ιστορική, πολιτισμική παιδεία και καλλιέργεια, βάθος σκέψης και προβληματικής, και πάνω από όλα τη συνειδητοποιημένη θέληση της υποκειμενικότητας, καλλιτεχνικής και κοινωνικής. Δυστυχώς στα νεώτερα χρόνια η καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση ξέπεσε στην ευκολία της μάζας, του συρμού, του εντυπωσιασμού, της επιφανειακότητας, παραιτούμενη μέσα στο γενικότερο νομιναλισμό που καλλιεργεί έντονα το σύστημα, και ιδίως το νεοσυντηριτικόνεοπερσοναλισμό, σύμφωνα με τον οποίο, ό,τι κάνει ένας inculte ή ακόμη χειρότερα ένας illettré «καλλιτέχνης» είναι πρωτοπόρο, επειδή μόνο και μόνο το κάνει ή γιατί έκανε καμία ψευτο-έκθεση. Υπ’ αυτή την έννοια,λίγη  επικούρεια ενάργεια, αυτοσυγκράτηση και αυτογνωσία δεν βλάπτει.

Διδάσκοντας την τέχνη ως συνεχής, αυτο-αναφορική⁶⁹ – όπως και η μοντέρνα τέχνη και αισθητική – συνεχώς αναβαθμιζόμενη διαδικασία: WorkinProgress, χωρίς αρχή και χωρίς τέλοςαντινομική διαδικασία. Μια διαρκώς εμβαθυνόμενη και εμπλουτιζόμενη θεωρητικά και ιδεολογικά αυτοθεσμικήκαι αυτόνομη διαδικασία μέσα στον ύστερο και σήμερα στον  ολικάαποδομητικό κάθε έννοιας, συνείδησης, συλλογικής και κοινωνικής οντότητας,παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό.

Διδάσκοντας την τέχνη: Διδάσκοντας το αντιπαράδειγμα, το αντιμοντέλο, την άρνηση, την κριτική, την αντίσταση, τη νέα πάντα υπό διαμόρφωση (engestation) και σε διαδικασία ανάδειξης και αυτονόμησης μορφή. Διδάσκοντας πάντοτε το πνευματικό, το ιδεολογικό, το πολιτισμικό, το ουμανιστικό, στους αντίποδες του τετριμμένου, του πεζού, του ευτελούς, του επιφανειακού, του υλιστικού, του τρέχοντος, του (απαλλοτριωμένου) πραγματικού.

Διδάσκοντας την τέχνη: Διαρκές αισθητικό workinprogress σύμφωνα με το παράδειγμα των πρωτοποριών για την αναζήτηση και ανεύρεση πάντα νέων, καινοτόμων, ριζοσπαστικών, μοντέρνων, εναλλακτικών μορφών, προς το διαρκώς άλλο.

Διδάσκοντας την τέχνη: Συστηματική προσπάθεια δημιουργίας πάντοτε της αρμόζουσας γλώσσας (langageadéquat), τη γλώσσα της αισθητικής, πολιτισμικής και κοινωνικής αμεσότητας και συνάμα στοχασμού και αναστοχασμού (réflection), τη γλώσσα των υλικών, των ήχων, των χρωμάτων, του χώρου στη δυναμική τους αλληλόδραση και αλληλεπίδραση προς το διαρκώς άλλο, το διαρκή  μετασχηματισμό τους σε μορφές πρωτοπόρες, μοντέρνες, κριτικές…

Διδάσκοντας την τέχνη: μία διαρκήςαισθητική και μετα-αισθητική διαδικασία, γλώσσα και μεταγλώσσα. Δημιουργία πάντοτε ενός νέου, καινοτόμου ριζοσπαστικού και απελευθερωτικού langage ή, ακόμη σήμερα στην εποχή της βαθειάς και παρατεταμένης κρίσης της παγκοσμιοποίησης και αρχόμενης τραγικά και αντινομικάμεταπαγκοσμιοποίησης⁷⁰, μια νέας κριτικής μορφής, μιας νέας και απελευθερωτικής χειραφετησιακής ιδεολογίας.

Όπως είναι ευνόητο χωρίς την αντίστοιχη ακόμη και οργανική γλώσσα και μεταγλώσσα⁷¹, το αντίστοιχο μοντέλο και επίσης την αντίστοιχη μεθοδολογία δεν υπάρχει καμιά δημιουργία του νέου και ριζοσπαστικού μοντερνισμού, που έχει ανάγκη η σύγχρονη χειμαζόμενη κοινωνία σε απόγνωση, σε αδιέξοδο, δομικό, ολικό, υπαρξιακό.  Από την άποψη αυτή το κείμενό μας εδώ, παρά τις ατέλειές του,προϊόν πρωταρχικά μιας στιγμιαίας έκλαμψης, μιας ιδέας τίτλου θέματος, εν ολίγοις μιας διαίσθησης, την οποία στη συνέχεια προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε συστηματικότερα και βέβαια κριτικά,μετακριτικάκαι μετα-αισθητικά στη συνέχεια πάντοτε του Αντόρνο και μέσα στο γενικότερο πνεύμα των ιστορικών, αισθητικών αναλύσεών του για τη μοντέρνα τέχνη και γενικότερα του μοντερνισμού ως φαινόμενο,συνιστά μια τέτοια προσπάθεια, πάντοτε με ιδιότυπη σύνταξη, σύμφωνα με τις συγκεκριμένες απαιτήσεις του θέματος, είναι ιδιόμορφο, αποσπασματικό, με παράταξη κ.ά., σύμφωνα με τις μπενζαμινικές-αντορνικές απαιτήσεις, θεωρητικοποιήσεις, συγκεκριμενοποιήσεις κειμένων –δοκιμίων, με αφετηρία τα περίφημα κείμενα του Λούκατς για το δοκίμιο και του Μπένζαμιν για τη γλώσσα⁷²και την κριτική της τέχνης, διορθωμένα και συμπληρωμένα στη συνέχεια από τον Αντόρνο, που μας άφησε μια μοναδική παρακαταθήκη αισθητικών δοκιμίων, καθένα  πάντοτε ανταποκρινόμενο διαλεκτικά στις συγκεκριμένες απαιτήσεις ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο του υπό διαπραγμάτευση θέματός του. Δεν φθάσαμε σε υψηλό επίπεδο αναστροφής⁷³, όπως ήθελε ο Βανεγκέμ, στη συνέχεια του Αντόρνο, και του επικαιροποιημένου Λωτρεαμόν⁷⁴, αλλά μάλλονκάποια καθόλα απαραίτητα ίχνη  κατορθώσαμε να δημιουργήσουμε με βάση και αναφορά πάντοτε την ιστορικής σημασίας σύλληψη-θεωρητικοποίηση του νεαρού Μάρξ περί αλλοτρίωσης, και της απόλυτα αναγκαίας υποχρέωσης της σκεπτόμενης και εφεξής δρώσας υποκειμενικότητας να την ξεπεράσει. Άρα και της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας να εργαστεί συνειδητά για το αισθητικό και μορφικό ξεπέρασμά της. Παρά την πληθώρα των κειμένων του Αντόρνο για πολλά και κρίσιμα θέματα της μοντέρνας τέχνης, δεν έχουμε βρει κάποιο κείμενό του, που ν’αναφέρεται αποκλειστικά ή κυρίως για την καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση. Ο Αντόρνο δίδαξε τέχνη, πάντοτε πρωτοπόρα και για την πρωτοπορία, με τον τρόπο του, αλλά έμμεσα. Ήταν ένας magistral αισθητικός θεωρητικός. Όμως δεν προσέγγισε συστηματικά την καλλιτεχνική παιδεία. Οπότε και εμείς μέσα στο γενικότερο πνεύμα των κριτικών και διαλεκτικών αναλύσεων του Αντόρνο, όπως έλεγε και ο Γκολντμάν, αποφασίσαμε με βάση και  τη μελέτη που έχουμε αποπειραθεί επί σειρά ετών της μοντέρνας τέχνης και των μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας, των καλλιτεχνών-αναφορά, μοντέλων⁷⁵, όπως θα έλεγε και ο Αντόρνο παραφράζοντάς τον, να αποπειραθούμε αυτό το απονενοημένο διάβημα, που συνιστά το παρών κείμενο, που για μας μοιάζει με πήδημα στο κενό. Δεν υπάρχουν αναφορές συγκεκριμένα για τοεξαιρετικής σημασίας αυτό θέμα από φρανκφουρτιανούςmaitres-penseurs του μοντερνισμού,  συμπεριλαμβανομένου και του μη φρανκφουρτιανού- κριτικού και μοντέρνου παρόλα αυτά μεγάλου θεωρητικού Γκρήνμπεργκ. Το μόνο κείμενο που μας έρχεται άμεσα στη μνήμη είναι η ιστορικής σημασίας διάλεξη του Αντόρνο⁷⁶ για την παιδεία-εκπαίδευση, το οποίο, αν και άκρως διαφωτιστικό, είναι απαισιόδοξο, βαθύτατα απαισιόδοξο για την πορεία και τη σημερινή κατάσταση της παιδείας-εκπαίδευσης στον ύστερο καπιταλισμό. Αυτήν τη δομική απαισιοδοξία του Αντόρνο πιστεύουμε ότι δεν την προδίδουμε με την παρούσα μικρή εισφορά (contribution) μας εδώ, όταν απευθυνόμενοι κυρίως σε νέους ανθρώπους, που διατηρούν ακόμη – θέλουμενα πιστεύουμε – κάποιες αντιστάσεις απέναντι στο ισοπεδωτικό σύγχρονο σύστημα, σε υπό διαμόρφωση νέους καλλιτέχνες, επαναφέρουμε το γκραμσιανόπρόταγμα«απαισιοδοξία της σκέψης, αισιοδοξία τα πράξης».

Διδάσκοντας την τέχνη: Θέμα αλλόκοτο, όσο και προκλητικό, ακόμη και παράδοξο, όπως ήταν και η μοντέρνα τέχνη από τη γένεσή της και σε όλη τη μεγάλη περίοδο της ακμής των πολύμορφων ρευμάτων και τάσεων της. Θέμα εικονοπλαστικό, όπως ήταν εικονοπλαστική και η μοντέρνα τέχνη, ιστορική και νεότερη. Κείμενο αντισυστηματικό, όπως ήταν και η ιστορική μοντέρνα τέχνη. Ενάντια στον κυρίαρχο ισοπεδωτικό και ενσωματωσιακό ορθολογισμό, αναζητώντας μια νέα επαναστατική ορθολογικότητα.  Κείμενο που μέσα στην ακραία παραδοξότητά του αποσκοπεί να συλλάβει και να δημιουργήσει μια εξίσου μοντέρνα μορφή, να αποδώσει τον ριζοσπαστικό μοντερνισμό του 20^ού αι.

VIIΙ

Διδάσκοντας την τέχνη: Μετα-αισθητικοί προβληματισμοί (μερικές φορές καιαφορισμοί) σε παράταξη για τη μοντέρνα τέχνη και τη διδασκαλία της με στόχο την απόκτηση συστηματικής, εμπεριστατωμένης, εκ του σύνεγγυς, εμμενούς γνώσης, μιας γνώσης σε βάθος της σημασίας, της ιδιαιτερότητας, του βαθύτερου νοήματος του πνευματισμού⁷⁷, που κατακτούν (ή στον οποίο φθάνουν)  οι μεγάλοι πρωτοπόροι μοντέρνοι και ιδίως οι αφηρημένοι ζωγράφοι: Μάλεβιτς, Καντίνσκυ, Μόντριαν, Κλε, και στη συνέχεια ο Αμερικάνικος αφηρημένος εξπρεσιονισμός, αλλά και γλύπτες: Μπρανκούζι, Τάτλιν, Τζιακομέττι, Σκλάβος, κ.ά. Ένας άλλος στόχος είναι να συλλάβει κανείς την πρωτοπόρα πάντοτε στάση τους, αλλά και του Μινιμαλισμού, με προεξάρχοντα τον Ντ. Σμίθ, τη Arte Povera, με προεξάρχοντα τον Κουνέλλη. Να συλλάβει και να κατανοήσει σε βάθος τον απέραντο, το μόνιμο θυμό του Κουνέλλη (κυρίως προς το τέλος της ζωής του), το πνευματικό στοιχείο μάλεβιτσο-πολοκ-κλαϊνικής προέλευσης που διατήρησε, εμβάθυνε και συστηματοποίησε με τα πολύμορφα πτωχά περιβάλλοντά του. Ότι  μεγάλη μοντέρνα ζωγραφική είναι πριν απ’ όλα- και κυρίως – η δημιουργία νέων – μοντέρνων – και πάντοτε πνευματικών-πνευματιστικών μορφών, με την αντίστοιχη πάντοτε ειδική: μοντέρνα-μοντερνιστική χρωματολογία, σύνθεση, κύρια ως πνευματική- αφαιρετική διαδικασία και μορφοποίηση. Ότι μέσα στο σύγχρονο ξεπεσμένο⁷⁸ κόσμο το να ζωγραφίζεις μοντέρνα, ριζοσπαστικά μοντέρνα ή να κάνεις πρωτοπόρα, μοντέρνα και πάντοτε  πνευματικά-πνευματιστικά γλυπτά, σχέδια, κατασκευές, περιβάλλοντα συνιστούν μια υπέρτατη πράξη ανύψωσης του πνευματικού στοιχείου. Ότι μέσω της πρωτοπόρας τέχνης και κουλτούρας αντιπαλεύεις την ολική αλλοτρίωση, πραγματοποίηση, ορθολογοποίηση, ακόμη και απολίθωση. Ότι δημιουργείς πρωτοπόρα παραδείγματα και μοντέλα, ότι ανοίγεις νέους πάντοτε δρόμους, ότι διαμορφώνεις μοντέλα και αναφορές. Ότι ανοίγεις συνέχεια νέους δρόμους στην έρευνα, τη σκέψη, την τέχνη, την κουλτούρα. Ότι διευρύνεις πάντοτε το πεδίο, όπως ήθελε ο Γκολντμάν, ο μέγας και βαθύς μελετητής της τέχνης και της κουλτούρας. Ότι μόνο μέσα από την κατάκτηση, τη βελτίωση, τη διάδοση του πνεύματος, του πνευματικού79 έλεγε ο Καντίνσκυ, μπορεί να συγκροτηθεί, ή τουλάχιστον να υπάρξει, αντίπαλο δέος στην εμμενή τάση του συστήματος προς τη διαρκή υποβάθμιση της ζωής, της τέχνης και της κουλτούρας, τη γενικευμένη απανθρωποποίηση του ανθρώπου. Ότι μόνο έτσι δουλεύεις διαφωτιστικά (éclaireur) και ουμανιστικά. Ότι το νέο μεγάλο ουμανιστικό πρόταγμα που έχει ανάγκη η κοινωνία σήμερα, μπροστά στη διάλυση που έχει επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση, μπορεί να συγκροτηθεί βρίσκοντας ένα ουσιαστικό στήριγμα (appui) και στη σύγχρονη και (νεο)μοντέρνα τέχνη. Ο ιστορικός και ο νεώτερος μοντερνισμός ήταν δομικά πνευματικός-πνευματιστικός. Το ίδιο και σήμερα μέσα από τη διδασκαλία των ιστορικών και μάλλον αξεπέραστων πνευματικών παραδειγμάτων, που συνιστούν ο ιστορικός και ο νεώτερος μοντερνισμός, μπορεί ίσως να δημιουργήσει ένα νέο μεγάλο ιστορικό–ουμανιστικό μοντέρνο αισθητικό παράδειγμα, κίνημα. Ένα νέο ιστορικό κίνημα της παγκόσμιαςαισθητικής και καλλιτεχνικής πρωτοπορίας.

Διδάσκοντας την τέχνη: Να ζεις, να βιώνεις καθημερινά την μοναδική περιπέτεια της μοντέρνας τέχνης στην πράξη, στη διδακτική πράξη σύμφωνα με τις εισαγωγικές προθέσεις  (prétations-J.Habermas) των πρωτοπορειών.

ΙΧ

Διδάσκοντας την τέχνη: Κείμενο-collage από αποσπάσματα σύγχρονης μετα-αισθητικής, στη συνέχεια του Syncretisme, των κυβιστικών και ντανταϊστικώνκολάζ. Παρόλα αυτά η επιδίωξη της οργανικότητας και βέβαια της δύσκολα επιτυγχανόμενης σύνθεσης, κατά τα χεγκελιανάπρότυπα-προτάγματα, παραμένει. Το θέμα είναι αντινομικό. Το ζητούμενο είναι πως  θα φθάσουμε σε σύγχρονες μετα-αισθητικές τουλάχιστον καταστάσεις. Μέχρι τότε πολύμορφα μετα-αισθητικά κείμενα-collages, ως στιγμές* της απελευθερωτικής-απελευθερωσιακής διαδικασίας της τέχνης, ως στιγμές της διαρκούς άρνησης, αμφισβήτησης, αντίστασης της τέχνης: Ένας άλλος κόσμος ανθρωπινότερος είναι δυνατός.

Διδάσκοντας την τέχνη: Κείμενο αποσπασματικό, αναφορικό (allusif), που προσπαθεί να θέσει το θέμα, να αποπειραθεί ένα σχεδίασμα (esquisse), να δώσει το στίγμα ενός δυναμικού μοντέλου με επίκεντρο την τέχνη και τη διδασκαλία της, την απελευθερωτική διδασκαλία, θεωρία και την πρωτοπόρα πρακτική της τέχνης.

*Βλ. τη θεωρητικοποίηση των στιγμών από τον H.Lefebvre (La somme er le Rote, Meridiens/ Klineksiert) ως συγκεκριμενοποίηση της πολύπλοκης και αντιφατικής διαλεκτικής του γενικού και του μερικού στον ύστερο καπιταλισμό.

X

Οι Δεσποινίδες της Αβινιόντου Πικάσο, το ιδρυτικό έργο του μοντερνισμού, παρέμεινε ένα μη ολοκληρωμένο όμως έργο. Ο μοντερνισμός έκτοτε και μέχρι σήμερα παρέμεινε μη ολοκληρωμένος, ανολοκλήρωτος (Βλ. Β.Φιοραβάντε, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος 2^ο) σε διαρκή αναζήτηση του άλλου, μορφικού, αισθητικού, συλλογικού, ιστορικού. Η καλλιτεχνική παιδεία και εκπαίδευση είναι απόλυτη ανάγκη να κάνει βασική της αρχής τη μη ολοκλήρωση, να τη διδάσκει, να την εφαρμόζει (να την κάνει pratiquée), συγχρόνως στοχεύοντας σε συνεχείς μετακριτικές και μετα-αισθητικές ανασυγκροτήσεις του μοντέλου. Ως εκ τούτου το μη τελείωμα πρέπει να είναι ίδιον, βασικό, δομικό χαρακτηριστικό και της διδασκαλίας της τέχνης. Αλλά και της παρούσας προσέγγισής μας… Της θεωρητικοποίησης περί διδασκαλίας της τέχνης γενικότερα, και ειδικότερα της μοντέρνας.

Διδάσκοντας την τέχνη: Μέθεξη για την τέχνη, τη μοντέρνα ειδικότερα, και τη διδασκαλία της.

Πάθος για την τέχνη, αλλά και για τη διδασκαλία της. Βαθύτερη επικοινωνία με την τέχνη και την αισθητική. Η διδασκαλία στη διαλεκτική τους ως μέθεξη.

         Η μέθεξη και το πάθος απέναντι στη μίμηση; Το μυστηριακό στοιχείο, το άλογο, ακόμη και το ανορθόλογο στοιχείο της τέχνης. Για το λόγο αυτό η αισθητική έχει κάτι το nondit, το άλεκτο, το εσωτερικό, το μυστηριακό, το πέραν από τον ορθό λόγο. Το ακατάλυπτο ορθολογικά.         Το διαισθητικά αντιλαμβανόμενο, αλλά μη ορθολογικά επεξηγήσιμο. Η εσωτερικευμένη σχέση με την τέχνη, η βαθύτερη επικοινωνία, la communion με αυτήν.

       Η δημιουργία στερείται πάντοτε κατά του καινού, η εμφάνιση. Παρόλα αυτά εμφανίζεται πολύ συχνά το καινό (vide) και το ορθολογικά ακατάλυπτου (insaisissable). Από την άποψη αυτή έχουν ιδιαίτερη σημασία οι περιπτώσεις του Σκλάβου και του Τζιακομέττι. (Βλ. Β.Φιοραβάντε, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Επίκεντρο 2^ο και 3^ο μέρος) Τα ίδια ισχύουν και για τη διδασκαλία της τέχνης.  

       Διδάσκοντας την τέχνη: Μία διαρκής κατάσταση μέθεξης, communion με την τέχνη της πρωτοπορίας, της ιστορικής πολιτισμικής παράδοσης και κληρονομιάς με τους μεγάλους ιστορικούς και πρωτοπόρους καλλιτέχνες.

Διδάσκοντας την τέχνη: Διαρκής προσπάθεια επικοινωνίας με το πνευματικό, το ανώτερο προϊόν του ανθρώπινου πνεύματος, με το δυναμικό, επαναστατικό ,πνευματικό στοιχείο στο διαρκές γίγνεσθαι του πολιτισμού.

Μέθεξη: Διαρκής επικοινωνία και εσωτερικευμένος διάλογος ανάμεσα στην τέχνη, τη μοντέρνα ιδιαίτερα, και τη σκέψη, την αισθητική, διαμεσολαβημένη από τη συνείδηση και στο επίπεδο της συνείδησή μας, της σκεπτόμενης αισθητικά και δρώσας αισθητο-κοινωνικά υποκειμενικότητας.

Μέθεξη του αισθητού κόσμου, του κόσμου της τέχνης, μετάβαση στον κόσμο της τέχνης. Βίωση δια μέσω του κόσμου της τέχνης. Άρα διδάσκοντας την τέχνη είναι μία κατάσταση μετάβασης στον κόσμο της τέχνης, της αισθητικής και βίωση μέσω αυτής από-αλλοτριωτικά, απελευθερωτικά, αυτόνομα, με αυτογνωσία και αυτοπροσδιορισμό: χειραφέτηση, αποδέσμευση από τον υπάρχοντα ξεπεσμένο κόσμο και αυτονομία: αποδέσμευση, ξεπέρασμα από την ετερονομία.

 Διδάσκοντας την τέχνη: Διαρκής προσπάθεια καταγγελίας και ξεπεράσματος της κατάπτωσης της τέχνης, της κουλτούρας και του πολιτισμού. Προς τη σύλληψη, δημιουργία, καλλιέργεια και διάδοση ενός ανώτερου πολιτισμικού ιδεώδους, του ιδεώδους της καλλιέργειας του πνεύματος και της απελευθέρωσης του ανθρώπου και μέσω της τέχνης.

ΧΙ

Α) Ενάντια στο σύστημα, στο περιθώριο του συστήματος, του συστήματος τέχνη ειδικότερα.

Β) Το παιδαγωγικό μοντέλο της μοντέρνας και νεώτερης σύγχρονης τέχνης. Ένας σύγχρονος κοινωνικός κόσμος – ένας αισθητο-καλλιτεχνικός αποσπασματικός κόσμος (fragmenté). Η αισθητική θεωρία του αποσπάσματος, περί αποσπάσματος, αποσπασματικής θεώρησης της μοντέρνας τέχνης κατά τους Μπένζαμιν- Αντόρνο. Η αποσπασματικότητα ως πρόταγμα. Διδάσκεται η αποσπασματικότητα; Αποσπασματικότητα και παράταξη ή η αποσπασματικότητα σε παράταξη. Η αποσπασματικότητα ως μέθοδος σκέψης και γραφής δοκιμίων αισθητικής στην πράξη και αντίστοιχα μόνιμα πρωτοπόρας καλλιτεχνικής πρακτικής.

ΧΙΙ

Α. Ανάδειξη του άμεσου (W.Benjamin), του ιδιόμορφου, του αυθεντικού, του γνήσιου, του ειδικού, του ριζοσπαστικού, του νεωτερικού, του καινοτόμου…

Ενάντια στηναυτοϊκανοποιητική ψευδαίσθηση-εφησυχασμός των «καλλιτεχνών» και των «δασκάλων» χωρίς ίχνος κριτικής αυτοσυνειδησίας.

Από τη μίμηση στο περιεχόμενο του έργου των πρωτοποριών.

Το εκπαιδευτικό μοντέλο των Σίλερ, Χέντερλιν, Νόβαλις, Γκράμσι. Η έννοια της αυτονομίας της τέχνης στο επίκεντρο των καλλιτεχνών-παιδαγωγών και η πρωτοπόρα παιδαγωγική εκπαίδευση και πρακτική των φοιτητών.

Μεγάλος καλλιτέχνης – μεγάλος παιδαγωγός – δάσκαλος.

Παρόλα αυτά υπάρχουν μεγάλοι καλλιτέχνες, οι οποίοι είναι κακοί δάσκαλοι. Και αντίστροφα:Μικροί καλλιτέχνες – μεγάλοι δάσκαλοι

Η σημασία του ιστορικού υλικού (matériau)και των μοντέρνων υλικών για τη διδασκαλία της τέχνης αλλά και για την πρακτική της όπως και της αισθητικής.

Β.Οι μεγάλες, διεθνώς, οι ιστορικές συζητήσεις για το μοντέλο διδασκαλίας των καλών τεχνών. Το θέμα είναι άκρως ιδεολογικό: Ο άνθρωπος – καλλιτέχνης.

Μερικές από τις πτυχές του θέματος σήμερα:

-          Θεσμική υπόσταση

-          Κοινωνικός δομισμός

-          Εργασία παιδαγωγικής επάρκειας

-          Καλλιτεχνικές σχολές

Η συζήτηση και με όρους πρωτοπορίας ή διαφορετικά εμφανίζεται  σύγχυση και  μιζέρια. Ή αναπαράγεται η περιρέουσα μιζέρια.

Η παιδαγωγική της σιωπής (J.Cage) του άρρητου, του  ά-λεκτου, του ενδιάμεσου, του κενού.

Προς ένα μοντέλο εφαρμοσμένης μορφής ιστορίας και θεωρίας: της τέχνης). Ή αντίστοιχα του μοντέλου: Κριτική της τέχνης- Κριτική της κοινωνίας. Όχι θεωρία της τέχνης έξω από την ιστορία της τέχνης, από τις θεωρήσεις του κόσμου (Γκολντμάν). Η ολότητα της αισθητικής.

Παραδειγματικός χαρακτήρας της διδασκαλίας της μοντέρνας τέχνης σε στενή συνάφεια με την προσωπικότητα του καθηγητή.

Γ. Ερωτήσεις-παρατηρήσεις-απαντήσεις, κατά το μοντέλο του Fr. Châtelet. Όχι στη ψευδή συνείδηση, τη ψευδοεπικοινωνία.

Σχολή καλών τεχνών: Διαρκής διαφοροποίηση τεχνοτροπίας, αντιλήψεων, μορφών, μοντέλων, προς το διαρκώς άλλο.

Μπαρτ: Τα όρια τα εξουσίας

Η ανάγκη δημιουργίας προωθητών, avatars, θυλάκων πρωτοπορίας, πιονέρων της τέχνης και της καλλιτεχνικής παιδείας.

Επιβάλλεται πάντοτε και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες η δημιουργία πρωτοπόρων ρευμάτων, καλλιτεχνικών και παιδαγωγικών, ή τουλάχιστον η προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση.

Καλλιτεχνική εκπαίδευση στον χρόνο: Σύγχρονη χρονικότητα (temporalité). Όχι αναχρονισμός.

Ρευστότητα και κινητικότητα: Διεπιστημονική και διακαλλιτεχνική κατάσταση.

Διεπιστημονική και διακαλλιτεχνική κατάσταση.

Ο κόσμος ως γκαλερί⁸⁰.

Διδάσκοντας την τέχνη-έρευνα για την τέχνη και την αισθητική χωρίς τέλος (sansfin⁸¹), για να παραφράσουμε τον Τζιακομέττι. Η χωρίς τέλος πρακτική του σχεδίου του Τζιακομέττι, η χωρίς τέλος πρακτική έρευνας, θεωρίας, αισθητικής και διδασκαλίας της τέχνης…

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1*.Βλ. Α) Τη διδασκαλία μαςΙστορίας της Τέχνης στη Σχολή Γραφικών τεχνών: Ελληνογερμανικό κολέγιο,στην Πλάκα κατά τα έτη 1991-3. Τη διδασκαλία μας των μαθημάτωνΙστορία της Τέχνης, Εισαγωγή στην Αισθητική, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της τέχνης και της κουλτούραςκαι Ιστορία και Θεωρία της Μοντέρνας Τέχνης, στο ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αιγαίου από το 1993 έως σήμερα. Το μάθημα Πολιτισμός και Νέες Τεχνολογίες στο μεταπτυχιακό του ΠΤΔΕ. Βασική αρχή της διδασκαλίας μας: δεν υπάρχει ιστορία της τέχνης χωρίς τη θεωρία της και γενικότερα τη σύνδεσή της με τις αντίστοιχες σημαντικές δομές (Γκολντμάν) ή τις θεωρήσεις του κόσμου (Γκολντμάν). Βλ. και την αντίστοιχη θεωρία του Αντόρνο περί μοντέρνου υλικού.  

          Β) Την έρευνά μας για την τέχνη στο σχολείο (1995-6).Πρλ. Β. Φιοραβάντες– κείμενογια Κλε (αυτόθι). Το Σχέδιό μας για τη δημιουργία μιας πρότυπης Σχολής τεχνών. Το Σχέδιό μας για την χαρακτική. Το Σχέδιό μας για τη Σχολή ΤΕΙ Τέχνης, Πολιτισμού, Επικοινωνίας. Το Σχέδιό μας για τη δημιουργία Εργαστηρίων τεχνών. (Βλ. τα βιβλία μας, Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. ΙΙ., Προς τημεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός).

Γ) Τη μακρόχρονη φιλία με καλλιτέχνες, επισκέψεις σε εργαστήρια καλλιτεχνών. Υπονοείται η στενή μου ή εκ του σύνεγγυς σχέση, η επαφή, η γνώση του καλλιτεχνικού χώρου(του milieu)της τέχνης στην Ελλάδα και τη Γαλλία (δεκαετίες 1980-90-2000).

Δ) Τις συνεχείς και επί σειρά ετών επισκέψεις και μελέτες των μεγάλων αναδρομικών (rétrospectives) και άλλων εκθέσεων.

Ε) Τη γνώση από κοντά του ρόλου των κριτικών, επιμελητών και οργανωτών εκθέσεων.

ΣΤ) Τη στενή σχέση μου με τον καλλιτέχνη A. Colmenaresστη Γαλλία (μέσα στη δεκαετία 1980-90) μετά την έκθεσή του για την Εφημερότητα στην εκκλησία Salpetrière, για την οποία είχα γράψει το ομώνυμο κείμενο.

Ζ) Το παράδειγμα-αντιπαράδειγμα διδασκαλίας της τέχνης των Ντυσάν-Cage-Boys.

Η) Καταστασιακοί-καταστάσεις.

Θ) Το μοντέλο μας βασίζεται και απορρέει από την επισταμένη και συστηματική μελέτη και γνώση της ζωής και του έργου όλων των μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας και των πρωτοπόρων ρευμάτων.

Ι) Ο ρόλος των πρωτοπόρων καθηγητών-δασκάλων, των maitresιδεολογικο-αισθητικών στοιχείων και δημιουργών αντίστοιχων μορφών. Το ιδεολογικο-αισθητικο στοιχείο γενικότερα μέσα στις αντινομίες του. Οι Πιονέροι. Η ιστορική σημασία του Κρ. Ζερβού.

2*.Οι αναφορές μες στα έργα του Αντόρνο, Théorieestétique, Klincksieck, Dialectiquenégative, Payot, TroisétudessurHegel, Payot, Modèlescritiques, Payotείναι συνεχείς, οπότε δεν χρειάζεται κάθε φορά να είμαστε πιο συγκεκριμένοι, εκτός αν κρίνουμε ότι το θέμα χρήζει ειδικότερης αναφοράς.

3*.Τα παιδαγωγικά μοντέλα:

Ø   Μεγάλων καλλιτεχνών  της μοντέρνας τέχνης: Μάλεβιτς, Καντίνσκυ, Κλέ, Άλμπερςκ.ά.

Ø   Μεγάλωνσχολών: Ρώσικη, Μπαουχάους, BlackMountainSchool, Bourdelle, Zadkineκ.ά.

Ø   Μεγάλων προμοντέρνων καλλιτεχνών: Courbet, Rodin κ.ά.

Ø   Μεγάλων ακαδημιών μοντέρνας τέχνης: Zeman κ.ά.

Ø   Μεγάλων θεωρητικών της τέχνης και της αισθητικής: Γκρήνμπεργκ, Σαπίρο, Ο. Ρεβώ ντ’ Αλλόν κ.ά.

Ø   Μεγάλες εκθέσεις σημαντικών κριτικών-οργανωτικών εκθέσεων ή γκαλεριστών και Μουσείων: Η Szeemann, G. Celan, Ζερβός, Ιόλας, Καστέλι, Μπωμούρ, Τέϊζ, Μπάγελε, Γκιουνχάϊμ και ως αντιπαράδειγμα, τον Ιωακειμίδη, Κλαιρ κ.ά.

Ø   Οι ακαδημίες ως προμοντέρνο-παραδοσιακό σύστημα και τα ελεύθερα εργαστήρια μεγάλων αυτόνομων καλλιτεχνών.

Η πρωτοπόρα παιδαγωγική εμπειρία- διδασκαλία του Μάλεβιτς.

Η ανατρεπτική διδασκαλία του σουρεαλισμού.

Πόλη-περιβάλλον. Η σύλληψη ενός κόσμου άλλου, απελευθερωμένου, είναι δυνατή.

Fr. Kline-Κουνέλης-Fluxus-Καταστασιακοί.

BlogΝέα Κριτική Θεωρία και Πράξη (nktkp.blogspot.gr): ψηφιακό μουσείο-USEUM-ψηφιακά περιβάλλοντα, blogΑισθητική, Τέχνη, Πολιτισμός (fioravantesf.blogspot.gr).

4*. Ολονύχτια μελέτη και συζήτηση του θέματος: διδάσκοντας την τέχνη, κατά το Nuitdébout.

5*. Φειδίας

Ολικός γλύπτης – Η γλυπτική ως η τέχνη που προσδιορίζει, καθορίζει και όλες τις άλλες. Η τέχνη αναφορά. Η τέχνη που (ανα-) δημιουργεί την τέχνη και τη ζωή. Την αντίληψη του κόσμου. Που  ανασυγκροτεί τις θεωρήσεις του κόσμου, τους μύθους κ.α. σε μια νέα οντότητα που θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο της δημιουργίας και ότι κάνει το κάνει για τον άνθρωπο. Που ανασυγκροτεί σε μια νέα οργανική οντότητα την ιστορική γνώση , υπερβαίνοντας συγχρόνως όλες τις προηγούμενες καταστάσεις, μεθοδολογίες, αφηγήσεις κ.α.

Η πολυμορφία της μοντέρνας γλυπτικής. Προς μια σύνθετη- συνθετική και ολιστική προσέγγιση της. Η ιδιομορφία (ή οι ιδιομορφίες) της μοντέρνας γλυπτικής, ειδικής μορφής σύνθετης, προχωρημένης, πολύπλοκης, πολύμορφης κοινωνικής και τεχνικής εργασίας.

Προς μια συνθετική και ολιστική προσέγγιση της Μοντέρνας Γλυπτικής.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. Δ. Μαρκής, Έλλογος κατακραυγή, Σμίλη.

2.        Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος ΙΙ.

3.        Βλ. Fr. Châtelet, O. Revault d’ Allonnes, G. Lapouge, La Révolution sans modèle, Mouton.

4.        Βλ. τις αναφορές στο θέμα αυτό στο βιβλίο μας, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

5.       Βλ. Κ. Μαρξ, Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Διογένης.

6.       Βλ. Β. Φιοραβάντες,Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Πράξις.

7.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός και το blog μας, Νέα Κριτική Θεωρία και Πράξη (nktkp.blogspot.gr).

8.       Βλ. ib. σημ. 6.

9.       Βλ. J. Habermas, Théoriedel’ agircommunicationnel, Fayard και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι.

10.    Βλ. Α. Γκράμσι, Οι διανοούμενοι, Στοχαστής.

11.    Βλ. Α. Γκράμσι, Οργάνωση της κουλτούρας, Στοχαστής, Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, E. Hobsbawm, Θρυμματισμένοι καιροί, Θεμέλιο.

12.    Bλ. O. Revaultd’ Allonnes, «Ο Αντόρνο αντιμέτωπος με την μουσική παράδοση. Προς το τέλος του τονικού συστήματος;», στο Προς τη νέα ανθρωπολογία, Αρμός (συλλ. επ. Β. Φ.) σσ. 91-96 και Β. Φιοραβάντες, «Η διαλεκτική της ασυνέχειας», Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι., σσ. 163-168.

13.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Το ολικό μικροδομικό μοντέλο», Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. ΙΙ., σσ. 61-98.

14.    Βλ. Ι. Μεσάρος, Η θεωρία του Μάρξ για την αλλοτρίωση, Κουκίδα, σ. 196.

15.    Ib.

16.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Επίκεντρο, μέρος ΙΙΙ, στο οποίο προσπαθούμε να προσεγγίσουμε την πρωτοπόρα – όσο και μοναδική – αυτή τζιακομμετική πρακτική.

17.    Βλ. M. Horkheimer-Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard.

18.    Ib. μέρος Ι.

19.    Βλ. ib. σημ. 6.

20.    Βλ. ib. σημ. 16.

21.    Βλ. H. Lefebvre, La Somme et le reste, Anthropos.

22.    Βλ. Διεθνής καταστασιακή, συλλογικό. 

23.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, «Η επιθανάτια αγωνία του συστήματος», Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, σσ. 450-458.

24.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, Μ. έβδομο, «Μεταπαγκοσμιοποίηση: Άνθρωπος, γλώσσα, μεταφιλοσοφία», σσ. 385-445, «Γλώσσα και μεταγλώσσα…», Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, σσ. 550-552 και αυτόθι.

25.    Βλ. Β.Φιοραβάντες «Η κρίση του μοντέλου της καλλιτεχνικής παιδείας…», Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, σσ. 57-66.

26.    Ib. σημ. 4.

27.    Βλ. Κ. Μάρξ, Χειρόγραφα, Δ. Βιβλιοθήκη, Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Διογένης, Η γερμανική ιδεολογία, Τ. ΙΙ., Γούτεμπεργκ.

28.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

29.    Βλ. Cl. Greenberg, Art et culture, Macula.

30.    Βλ. R. Vaneigem, De la destine, entre marine.

31.    Bλ. K. Papaioannou, L’ art gree, Mazenod.

32.    Bλ. K. Papaioannou, La consecration de l’ histoire. …

33.    Βλ. Ι. Μεσάρος, Η έννοια της αλλοτρίωσης στον Μάρξ, Κουκίδα. Οι αναφορές μας σε αυτό το ιστορικό βιβλίο θα είναι συνεχείς. Για αυτό προτείνουμε και συστηματική μελέτη του εκ μέρους των αναγνωστών.

34.    Ib. Βλ. και Ε. Φίσερ, Τέχνη και ανθρωπισμός, Ηριδανός.

35.    Βλ. H. Lefebvre, Fétichisme…, Syllepse.

36.    Βλ. M. Horkheimer-Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard, κεφ.«L’ industriedebicusculturel» και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. ΙΙ, κεφ. «Η βιομηχανία της κουλτούρας…» σσ. 405-408.

37.    Βλ. Κ. Μαρξ,Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ, Διογένης και την αναφορά του Μεσάρος, ib.

38.    Βασική θέση του διατυπωμένη έμφαση και επανάληψη στο «Σεμινάριο Αισθητικής»O. Revaultd’ Allonnes. Βλ. και τις συνεχείς επισημάνσεις για το θέμα της πρωτοπορίας στα κείμενά μας και αυτόθι, καθώς και τις αναφορές του Α. Παγουλάτου.

39.    Βλ. Ib. σημ. 14, σ. 199.

40.    Βλ. καιστοβιβλίοτουLa Somme et le reste, Méridiens/Klincksieck.

41.    Βλ. Ι. Μεσάρος, Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση, Κουκίδα, σ. 199.

42.    Βλ. Ib. σημ. 14, σ. 202.

43.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη,Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός καιτα νέα κείμενά μας για τη Πολυμορφία αυτόθι.

44.    Βλ. Th. Adorno, L’ art et les arts, De Bowers.

45.    Βλ. Ib. σημ. 43.

46.    Βλ. De la Boetie, De la servitude humainne, Payot.

47.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

48.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος ΙΙ, Θεωρία Πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ. Ι., Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

49.    Ib.

50.    Ib.

51.    Βλ. Κ. Κόζικ, Η διαλεκτική του συγκεκριμένου, Οδυσσέας.

52.    Βλ. O. Revault d’ Allonnes, La creation artistiqueet les promesses de la liberté, Klincksieck.

53.    Βλ. ib. σημ. 51.

54.    Βλ. ib. σημ. 17.

55.    Βλ. Th. De Duve, Faire école, Les Presses du Réel.

56.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος ΙΙ.

57.    Εκδ. Ζήτη.

58.    Εκδ. Αρμός.

59.    Εκδ. Klincksieck.

60.    Εκδ. Payot.

61.    Βλ. Λωτρεαμών, Τα άσματα του Μαλντορόφ, Εκάτη.

62.    Βλ. ib. σημ. 59.

63.    Βλ. ib. σημ. 56.

64.    Βλ. ib. σημ. 11.

65.    Βλ. Χ. Μαρκούζε, Η διαλεκτική της απελευθέρωσης, Διογένης καιThéorieesthétique, Fayard.

66.    Βλ. ib. σημ. 11.

67.    Βλ. Γκ. Λούκατς, Η ψυχή και οι μορφές, Θεμέλιο.

68.    Βλ. G. Lukács, Philosophie de l’ art,Klincksieck.

69.    Βλ. ib. σημ. 56.

70.    Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη.

71.    Βλ. ib. σημ. 24.

72.    Βλ. W. Benjamin, Essais, Folio, κεφ. «La sociologie du langage».

73.    Βλ. P. Βανεγκέμ, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Άκμων.

74.    Βλ. ib. σημ. 61.

75.    Βλ. Th. Adorno, Modèlescritiques, Payot.

76.    Βλ. Th. Adorno, …….

77.    Βλ. Β. Καντίνσκυ, Για το πνευματικό στην τέχνη, Νεφέλη.

78.    Βλ. την ιστορικής σημασίας θεωρητικοποίηση του νεαρού Λούκατς στο Η ψυχή και οι μορφές, Θεμέλιο.

79.    Βλ. ib. σημ. 77.

80.    Βλ. Fr. Châtelet, Questions-Objections, Idées.

81.    Βλ. A. Giacometti, Paris sans fin, κατάλογοςσχεδίων.