Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΤΟΥ ΛΟΥΚΑΤΣ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΤΟΥ ΛΟΥΚΑΤΣ

Κατά τον νεαρό Λούκατς ο υπαρξισμός συνίσταται στην ιδέα του ορίου, του αποχωρισμού τη αυθεντικής συνείδησης από τη μη αυθεντική. Η αυθεντική συνείδηση προσδιορίζεται από το γεγονός ότι ενσωματώνει το όριο, και μάλιστα το όριο εξ ορισμού, τον θάνατο.

Η κοινωνιολογία, υπ’ αυτή την οπτική συλλαμβάνεται, από τον Λούκατς ως μια διαλεκτική θεωρητικοποίησης των ενεργών ψυχοπνευματικών και ψυχοδιανοητικών δομών, και ιδίως αυτών που αναδεικνύει η τέχνη, η οποία στην εποχή της κρίσης των κοινωνιών ουσιαστικά συγκροτείται από δομές άρνησης, επικές δομές.

Το κείμενο, Η θεωρία του μυθιστορήματος¹ ειδικότερα του Λούκατς συνιστά μια θεωρητικοποίηση της τραγικής ύπαρξης προς την διαλεκτική, κατά τα χεγκελιανά πρότυπα, μέσα σε έναν ξεπεσμένο κόσμο. Στο έργο του, Η ψυχή και η μορφές² ο Λούκατς συστηματοποιεί και εμβαθύνει την πάρα πάνω θεώρησή του για την τέχνη και την κοινωνία, που αρχικά είναι περισσότερο διαισθητική, βάζοντας τις βάσεις για τη σύγχρονη αισθητική, η οποία είναι συγχρόνως και αντι-αισθητική σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα που ίσχυαν μέχρι τότε, από τη στιγμή που βάζει στη μελέτη της τέχνης ως κεντρικό θέμα την εμμενή κατανόηση της κοινωνίας –σε− κρίση.

Το επόμενο μεγάλο και ιστορικό έργο, Ιστορία και η ταξική συνείδηση³  συνιστά την πρώτη σφαιρική έκθεση της μαρξιστικής διαλεκτικής φιλοσοφίας, με επίκεντρο την ιστορία, την κοινωνία, το προλεταριάτο, τον άνθρωπο την υποκειμενικότητα σε διαδικασία αυτοσυνειδησίας, αυτοπροσδιορισμού, χειραφέτησης. Η μαρξο-λουκατσική θεωρία της πραγμοποίησης σε στενή συνάφεια με τις θεωρήσεις του κόσμου, συνδεδεμένες πάντοτε με τις κοινωνικές τάξεις, συνιστούν τον ακρογωνιαίο λίθο αυτής της νέας, μαρξογενούς, πλην όμως ιστορικής λουκατσικής θεώρησης, σύλληψης, θεωρητικοποίησης στην εποχή των αρχών του μονοπωλιακού-ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού. Η ολότητα της κοινωνίας έχει αλλάξει ριζικά από το 1847, όταν ο Μάρξ εισάγει την έννοια της πραγματοποίησης στην κριτική του Προυντόν (Η Αθλιότητα της φιλοσοφίας⁴).

Η Ιστορία και ταξική συνείδηση⁵, έχει, διαπνέεται από μια νέα μαρξογενή ή ακόμη και ιδιότυπα μαρξιστική μεθοδολογία, διαρθρωμένη γύρω από τις έννοιες ολότητα και  (ολική) ταυτότητα του υποκειμένου με το αντικείμενο. Η μεθοδολογία αυτή  αναλυτικότερα συγκροτείται από τα δίπολα:

- ντετερμινισμός – ελευθερία

- ιδεαλισμός-υλισμός

- θεωρία – πράξη

- συγχρονία – διαχρονία και κυρίως από το δίπολο κρίση του γεγονότος – αξιακή κρίση.

Η μεθοδολογία αυτή είναι πρωτόγνωρη στη μαρξιστική θεωρία με ισχυρά δάνεια από τον Χέγκελ, τον Ζιμελ, τους νεοκαντισμούς και τον Βέμπερ σε μια συνθετική μαρξολουκατσική εκδοχή. Συνδέεται δε με μια πολιτική θεωρητικοποίηση λουξεμπουργικής έμπνευσης και προσπαθεί να συνθέσει τη θεώρηση της Λούξεμπουργκ, που επικεντρωνόταν στην πράξη του προλεταριάτου – λιγότερο ή περισσότερο αυθόρμητη – με αυτή του Λένιν, που επικεντρωνόταν στη συνειδητή δράση της πρωτοπορίας.

Με άλλα λόγια, ο λουκατσισμός είναι και λουξεμπουργισμός και λενινισμός σε διάφορες δόσεις, όπως εκτυλίσσεται η πολύπλοκη και δύσκολη θεωρητικοποίηση του Λούκατς. Είναι όμως πολύ δύσκολο να υποθέσει κανείς ότι συνιστά μια σύνθεση και των δύο. Είναι δε άγνωστο μέχρι σήμερα αν θα μπορέσει να υπάρξει διαλεκτική σύνθεση μεταξύ αυθορμητισμού των μαζών και πρωτοπόρας δράσης της οργάνωσης (όσο παραμένει πρωτοπόρα). Για τον Λούκατς όμως είναι καθαρό. Πρέπει να υπάρξει μια οργάνωση και μια τακτική επαναστατικές, με θέαση την ολότητα της πράξης, του γίγνεσθαι, του ανθρώπου. Το πρόταγμά του μετασχηματίζεται από προλεταριακό σε ανθρώπινο-ανθρωπιστικό-σοσιαλιστικό-ολότητα. Το προλεταριάτο – ολότητα κατά τον Λούκατς – είναι ή μετατρέπεται, καλύτερα, στην ολότητα πλέον άνθρωπος.

Αυτή την ολότητα, συνέλαβε ο νεαρός Λούκατς, υπό την επήρεια της ακραίας, πλην όμως επαναστατικής απαισιοδοξίας του, μέσα κυρίως από τη βύθισή του στη μελέτη της τέχνης και της κουλτούρας. Η ολότητα άνθρωπος δεν περιορίζεται στην οικονομία, αν και πάντοτε εξαρτάται από αυτήν.

Η καπιταλιστική ανάπτυξη από το 1844 μέχρι στις αρχές του ΧΧ^ου αι. ανέδειξε άλλες μορφές κυριάρχησης κατά πολύ πιο σύνθετες, αποτελεσματικές, αλλοτριωτικές, πραγμοποιητικές. Η τέχνη και η κουλτούρα  είναι πλέον μέρος της κυριάρχησης, όπως θα θεωρητικοποιήσουν στη συνέχεια οι Χορκχαϊμερ και Αντόρνο. Μόνον η πρωτοπόρα τέχνη ξεφεύγει από αυτή την επιρροή (emprise), ο πρωτοεμφανιζόμενος τότε δυναμικά μοντερνισμός. Ο δομικά απαισιόδοξος μοντερνισμός του Λούκατς δεν εφησυχάζει με οικονομικές αναλύσεις, αν και στηρίζεται στη συστηματική γνώση τους. Συλλαμβάνει το ανθρώπινο είναι και κυρίως γίγνεσθαι – και ακριβέστερα το ανθρώπινο είναι ως γίγνεσθαι, ως ιστορικό κοινωνικό γίγνεσθαι – στην ολότητά του και διακηρύσσει ότι η απελευθέρωση ή θα είναι ολική ή δεν θα έλθει ποτέ. Ο απαισιόδοξος μαρξισμός του είναι επαναστατικός (δηλαδή αντιοικονομίστικος), θέλει να θέσει την κοινωνία ολόκληρη σε διαδικασία αυτοσυνειδησίας μέσα σε συνθήκες κρίσης, κατάρρευσης του πολιτισμού και μέσω αυτής της διαδικασίας να τη θέσει σε διαδικασία επαναστατικοποίησης: Χειραφέτησης και απελευθέρωσης από την αλλοτρίωση, την πραγμοποίηση (έννοια κεντρική – ολική – στον Λούκατς και αρκετά διαφορετική από τον Μάρξ) και την ορθολογικοποίηση, η οποία μετατρέπει το λόγο σε μια  απλή απολογητική, σε ένα διακοσμητικό αιτιολογικό-απολογητικό στοιχείο της κυριάρχησης. Ο νεαρός Λούκατς του 1920-3, δηλαδή του Ιστορία και ταξική συνείδηση⁶, μετά τη συμμετοχή του στην αποτυχημένη ουγγρική επανάσταση συνεχίζει να στοχάζεται και ν’αναστοχάζεται την κοινωνία, και τον άνθρωπο στη συνέχεια και των αριστουργημάτων του αισθητικής,  Θεωρία του μυθιστορήματος⁷ και Η ψυχή και οι μορφές⁸, με όρους πάντοτε απελευθέρωσης, ολικής απελευθέρωσης του ανθρώπου, έργο  που συνέχισε – εμβάθυνε, συστηματοποίησε στη συνέχεια η Σχολή της Φρανκφούρτης, σεβόμενη, αναδεικνύοντας, θεωρητικοποιώντας κεντρικά πάντοτε την επαναστατική απαισιοδοξία του Λούκατς.

Το γενικότερο εξάλλου συμπέρασμα που βγαίνει από το έργο του νεαρού Λούκατς, είναι ότι δεν επιτρέπεται κανένας εφησυχασμός, καμία επανάσταση στις απάνθρωπες συνθήκες του μονοπωλιακού-ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού. Η επανάσταση δεν θα είναι εύκολη υπόθεση. Χρειάζεται πλήρη ανασυγκρότηση, όπως έλεγε ο Χάμπερμας πριν γίνει ρίψασπης, του μοντέλου. Το ίδιο δίδαγμα-πρόταγμα παραμένει επίκαιρο περισσότερο σήμερα στην εποχή της καταστροφικής (devaserice) μεταπαγκοσμιοποίησης, με τις ασύλληπτες μυστικοποιητικές δυνατότητές και τις απεριόριστες δυνατότητές της,  με τους τεράστιους προπαγαντικούς μηχανισμούς της κ.α. να παραμορφώνει τα  κινήματα, να τα εκτρέπει, από τους ριζοσπαστικούς σκοπούς τους, να τα  ιδιοποιείται ιδεολογικά, να τα υποτάσσει κ.α. Με άλλα λόγια το σύστημα στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης προτάσσει την καταπιεστική τάξη από τη συναίνεση που προέτασσε στην εποχή της μεγάλης καπιταλιστικής επέλασης-συσσώρευσης (1945-1978-2008) με μικροκρίσεις, αμφισβητήσεις κ.α. Πρέπει  να συνειδητοποιήσουμε το μεγάλο ιδεολογικοπολιτικό αδιέξοδο που έχει επιβάλλει η μεταπαγκοσμιοποίηση, περίπου ίδιο με αυτό μετά την ήττα της επανάστασης του 1917-22 στην Ευρώπη μέχρι να βρεθεί τρόπος για να αποπειραθεί το μεγάλο και ιστορικό αναγκαίο παγκόσμια πλέον ξεπέρασμα. Πρέπει οπωσδήποτε να βρεθεί και να δοθεί μία απάντηση στην σύγχρονη απολυταρχικών τάσεων μεταπαγκοσμιοποίηση με όρους ολότητας και ανθρωπισμού, νεολουκατσικής έμπνευσης.

Η λουκατσική επαναστατική απαισιοδοξία, που ήταν πρωτόγνωρη στην μαρξιστική σκέψη – στον Μάρξ δεν υπάρχει αυτή η στάση −, και η οποία διασώθηκε μέσα από το έργο  και τη στάση των Φρανκφουρτιανών και των Καταστασιακών, σήμερα βοηθά  τον Λόγο να είναι καθαρός (lucide), να βλέπει ο κριτικός διανοούμενος με καθαρότητα, διαύγεια, τη σύγχρονη ολική καταστροφή του ανθρώπου και του πολιτισμού από την παράνοια  που έφτιαξε ο ίδιος, την παγκοσμιοποίηση, η οποία εκφυλίστηκε στην περίοδο της μεταπαγκοσμιοποίησης σε μια διαρκή κατάσταση κρίσης, ανασφάλειας, αποσύνθεσης των πάντων, αποπλέοντας ακόμη και τα ελάχιστα θετικά στοιχεία που είχε πριν στην ανοδική περίοδό της μέχρι το 2008, οπότε και κατέρρευσε.

Ο λουκατσισμός, ως μια  μετεξέλιξη της μαρξιστικής θεωρίας και ως μια αναγέννηση και επέκτασή της, έτσι ώστε αποκτά ακόμη και αρκετά διαφορετικά στοιχεία από τον μαρξισμό του Μάρξ, και που ακόμη μπορούμε να  ισχυριστούμε ότι είναι μια νέα αυτοτελής απελευθερωτική θεωρία, δεν έπαψε να ισχύει, ούτε έδωσε όλα αυτά που θα μπορούσε να έδινε μέσω κυρίως  του έργου της Σχολής της Φρανκφούρτης, του Γκολντμάν, του Λεφέβρ, του Σάρτρ κ.α.  Αντίθετα μέσα από μια κριτική επικαιροποίησή της, με όρους ουμανισμού πάντοτε και ολότητας, μπορεί να αποτελέσει τη βάση, την αναφορά μιας νέας σύγχρονης κριτικής και επαναστατικής θεωρίας σήμερα στις  σύγχρονες  εξαιρετικά δύσκολες νεοβάρβαρες συνθήκες. Όχι επανάσταση αλλά επαναστατική πάντοτε απαισιοδοξία χρειάζεται, λουκατσικής έμπνευσης, θεώρησης, σύλληψης.

Η επαναστατική απαισιοδοξία του νεαρού Λούκατς ως ψυχοπνευματική ή ψυχοδιανοητική δομή είναι μια  ολική κατάσταση του πνεύματος, της θεώρησης-θεωρικοποίησής του. Οι ποικίλες προελεύσεις, επιδράσεις και αναφορές χεγκελο-μαρξιστικές, λογοτεχνικές και πολιτισμικές από τον Όμηρο, τους τραγικούς, τους Ρομαντικούς, τον Ντοστογιέφκσι στην πέννα και στο πνεύμα του Λούκατς, γίνονται μια υπέρτατη κατάσταση του πνεύματος, μια συνθετική-ολική οντότητα που προσδιορίζει πλέον όλη του τη σύλληψη του ανθρώπινου και κοινωνικού γίγνεσθαι προς την επανάσταση.

Ο Λούκατς αποκτά συνείδηση όχι μόνο μέσα από τη μελέτη του των μεγάλων συγγραφέων της ιστορίας, της ιστορίας της ίδιας με την αντινομική πορεία της αλλά πρώτιστα μέσα από την ίδια  την εμπειρία του και την μελέτη της πείρας του κινήματος, ότι δεν χρειάζεται ο θεωρητικός μεγαλόσχημες εκφράσεις, υπερτιμήσεις καταστάσεων, ιδεολογήματα επιτυχίας, ενώ το υποκείμενο βιώνει τη μόνιμη δυστυχία. Η δύστυχη συνείδηση, φράση του Λούκατς χεγκελιανής προέλευσης, για να μετατραπεί σε επαναστατική στις συνθήκες βίαιης εισβολής του τεϋλορισμού και του φορντισμού στο μεγάλο εργοστάσιο παγκόσμια πλέον, και ως εκ τούτου βίαιης και ολικής μεταβολής της κοινωνικής δομής, της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, της δομής της ίδιας της εργατικής τάξης, αλλά συγχρόνως και βιαίας μεταβολής προς το δομικό ολοκληρωτισμό του κράτους δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Αντίθετα μάλιστα πολύ πιο δύσκολη από όσο το 1848 που επαναστάτησε το προλεταριάτο σε όλη σχεδόν την Ευρώπη ή το 1871 με την Κομμούνα. Η εμφανιζόμενη ως ανάπτυξη και πρόοδος των παραγωγικών δυνάμεων είναι μια βίαιη κοινωνική διαδικασία με πολλούς αποκλεισμούς και απορρίψεις, και κυρίως με έντονες τις ενσωματισιακές δομές που γεννά και επιβάλλει, αλλά και το χειρότερο τη δομική διαίρεση της εργατικής δύναμης σε υπο-κατηγορίες που ασχολούνται με πιο πτωχές διανοητικά εργασίες, και έτσι υποβιβάζουν το προλεταριάτο, αφού διασπάσουν την ενιαία δομή που αυτό είχε μέχρι τότε, σε εξάρτημα της κυριάρχησης. Ο φετιχισμός του εμπορεύματος, όπως έλεγε ο Μάρξ, αποκτά νέες διαστάσεις και συνιστώσες, φετιχιστοποιώντας⁹ συνειδήσεις, διαδικασίες, τον άνθρωπο ολικά. Η εμφανιζόμενη πρόοδος με τη δημιουργία ου μεγάλου φορντικου¹⁰ εργοστασίου, στην ουσία είναι μια τεράστια υποχώρηση για την εργασία και την ιστορία, που στην παγκοσμιοποίηση οδηγείται σε ακραίες καταστάσεις και με τη μεταπαγκοσμιοποίηση¹¹ σε πλήρη αποσύνθεση της εργασίας.

Την ίδια ακριβώς περίοδο με τον σκεπτικό Λούκατς (1920-3) απέναντι στην πρόοδο, με κοινή επίδραση από τον Σορέλ¹², εμφανίζεται ο ίδιος σκεπτικισμός και από τον μεγάλο Γκράμσι¹³, απέναντι στο φορντικό μετασχηματισμό του εργοστασίου και την εργασία. Έκτοτε παρέμεινε στην ιστορία η περίφημη φράση του Γκράμσι «απαισιοδοξία της σκέψης, αισιοδοξία της πράξης», η οποία παραπέμπει ακριβώς σε αυτή τη βαθειά και βίαιη μεταβολή της εργασίας, αλλά η συμμετοχή του Γκράμσι στο κίνημα των Εργατικών συμβουλίων της Ιταλίας, σε αντίθεση με τον Λούκατς, του αφήνει και με αισιόδοξη διάσταση. Κατά τον Λούκατς, όμως, όταν χάνεται η επανάσταση, όταν ο ορίζοντας της επανάστασης κλείσει, παραμένει μόνο και ανεξέλεγκτο το μεγάλο κεφάλαιο και αφηνιασμένο πλέον για ανενόχλητη συσσώρευση κερδών, δεν υπάρχει περιθώρειο για καμία αισιοδοξία. Εξάλλου αυτή η ανεξέλεγκτη πρακτική του διεθνούς, μεγάλου κεφαλαίου οδήγησε σε πολεμικούς ανταγωνισμούς στην εποχή του ιμπεριαλισμού και στον καταστροφικό Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Από ότι φαίνεται ο Λούκατς, εκείνα τα χρόνια δεν γνωρίζει τον Γκράμσι και το έργο του. Σε λίγο ο μεν Γκράμσι θα πεθάνει στις φυλακές του Μουσολίνι και ο Λούκατς όπως και ο Ραζιάνωφ θα πέσουν σε δυσμένεια από τον Στάλιν, που εν τω μεταξύ κυριάρχησε  στη Ρωσία. Ο μεν Ραζιάνωφ οδηγείται στο εκτελεστικό απόσπαμα λίγο μετά από τον Στάλιν και ο Λούκατς υποχρεώνεται σε  ιδεολογικές ανασκευές. Ο Γκράμσι στη φυλακή αναφέρεται σε κάποιο κείμενό του στον καθηγητή Λούκατς. Συνέχεια στην πρωτότυπη σύλληψη της επαναστατικής απαισιοδοξίας δεν υπάρχει πλέον στο έργο του Λούκατς, ενώ, το προλεταριάτο οδηγείται εξουθενωμένο από την εντατική μηχανοποίηση της παραγωγής στον πόλεμο για να υπηρετήσει τον εθνικό του δυνάστη. Μόνο μετά το 1930, με τη Σχολή της Φρανκφούρτης επανέρχεται με κεντρικό τρόπο η μεγαλειώδης αυτή σύλληψη του νεαρού Λούκατς, αλλά περισσότερο ως απαισιοδοξία παρά ως επαναστατική απαισιοδοξία. Ως τέτοια δε αποτελεί τη βάση, τον πυρήνα της νέας επίσης μεγαλειώδους σύλληψης του Αντόρνο, επίσης χεγκελο-μαρξιστικής και αυτή τη φορά και λουκατσικής έμπνευσης και προέλευσης σύλληψη-θεωρικοποίηση της καθορισμένης άρνησης¹⁴, ως μιας γενικότερης κατάστασης του πνεύματος που θωρακίζει – τουλάχιστον – την υποκειμενικότητα μέσα σε συνθήκες ολοκληρωμένης αλλοτρίωσης και πραγμοποίησης, επίσης λουκατσικής έμπνευσης, διανοητικά, θεωρητικά, ιδεολογικά και έτσι του επιτρέπει μια αυτοσυνειδησία. Συγχρόνως η αρχική λουκατσική σύλληψη της επαναστατικής απαισιοδοξίας (που στην ουσία είναι αντίστοιχη της σύλληψης της αξίας  των υπερδομών, της ιδεολογικής ηγεμονίας τους εξαρτώμενων τάξεων κ.τ.λ. από τον Γκράμσι¹⁵, παρά την έλλειψη επαφής και επικοινωνίας μεταξύ των δύο αυτών μοναδικών μαρξιστικών θεωρητικών), η οποία αποδίδει έμφαση στον φετιχιστικό, αλλοτριωτικό, πραγμοποιητικό ρόλο της τέχνης και της κουλτούρας, στις εργαζόμενες τάξεις, ώστε οι κυρίαρχες τάξεις να εμπεδώνουν και να διευρύνουν την κυριαρχία του, αποτέλεσε την αφετηρία, τη βάση των  φρανκφουρτιανών κριτικών ερευνών και θεωρητικοποιήσεων για την τέχνη, την κουλτούρα, την κουλτούρα των μαζών, αλλά κυρίως για την πρωτοπορία, τη μοντέρνα δηλαδή τέχνη¹⁶. Έτσι συγκροτείται η φρανκφουρτιανή Αισθητική με τους Μπένζαμιν¹⁷, Αντόρνο¹⁸, Μαρκούζε¹⁹, η κριτική της κουλτούρας, με τον Αντόρνο²⁰ και τον Μαρκούζε²¹, η κριτική του πολιτισμού με τους Χορκχάϊμερ και Αντόρνο²². Ακόμη αυτή η ίδια σύλληψη-θεωρητικοποίηση βρίσκεται στη βάση της ιστορικής Αρνητικής διαλεκτικής²³, του Αντόρνο, αλλά – και κυρίως – το υπογραμμίζουμε, της αντορνικής σύλληψης της καθορισμένης άρνησης²⁴, ως μιας νέας δομικά ανεξάρτητης ή αυτόνομης κατάστασης του πνεύματος, που του επιτρέπει να υπάρχει ως πνεύμα μέσα στο νεοβάρβαρο ολοκληρωτικό καπιταλισμό. Πόσω μάλλον στην παγκοσμιοποίηση και ειδικότερα στη μεταπαγκοσμιοποίηση²⁵, που το αλαφιασμένο κεφαλαίο το μόνο που το ενδιαφέρει είναι η επιβίωσή του με κάθε αντίτιμο.

Ο Γκολντμάν²⁶, βαθύς και συστηματικός μελετητής και γνώστης του νεαρού Λούκατς και των Αντόρνο-Μρκούζε, αναδεικνύοντας αυτή την καθοριστική διάσταση του πνεύματος του Λούκατς, συνετέλεσε ώστε σε ένα βαθμό να διαμορφωθεί σύμφωνα με την αρχή πλέον της επαναστατικής απαισιοδοξίας και το πνεύμα του Πουλαντζά, νέου τότε (δεκαετία 1960) και ελπιδοφόρου ερευνητή-επαναστάτη. Ο Πουλαντζάς πράγματι επηρεάστηκε βαθειά από τον Λούκατς και το ιστορικό έργο²⁷ του, που δεν επιτρέπει ούτε δημιουργεί ανέξοδες αισιοδοξίες. Η επίδραση του όμως στη συνέχεια από τον επισηματισμό του Αλτυσσέρ και στη συνέχεια από τον ευρωκομμουνισμό, που υποτίθεται ότι θα έφερνε το σοσιαλισμό με ειρηνικά μέσα στην υποτίθεται εκπολιτισμένη Ευρώπη τον οδήγησαν  σε αδιέξοδο, και μάλιστα πολλαπλό και ανυπέρβλητο. Οι καινοτόμες, μαρξιστικά μιλώντας, θεωρίες του για τις τάξεις²⁸, το κράτος²⁹, το φασισμό, τη συνείδηση για τη σχετική αυτονομία, κ.α. θυσιάστηκαν ακριβά στο βωμό της υπηρέτησης και επαλήθευσης της αισιόδοξης οπτικής των Ιταλών αρχικά γραφειοκρατών του Κομμουνιστικού κόμματος, αλλά και των Γάλλων και των Ελλήνων. Έτσι χάθηκε η επιστημονική συνέπεια και συνέχεια των αναλύσεών του, το μπόλιασμα από το απαισιόδοξο επαναστατικό λουκατσικό πνεύμα, με αποτέλεσμα το αδιέξοδο και τη γνωστή κατάληξή του. Το πρόβλημα είναι ότι κανένας άλλος θεωρητικός δεν ασχολήθηκε σοβαρά με τα θέματα που ανέδειξε ο Πουλαντζάς για τις τάξεις, το κράτος και τη συνείδηση.

Το έργο του κάπου  περιέπεσε σε λήθη, ενώ υπάρχει απόλυτη ανάγκη με κριτικό-επαναστατικό πνεύμα να ξαναπροσεγγιστούν τα ίδια θέματα, ειδικά σήμερα που η κυριάρχηση φαίνεται μια άτρωτη κατάσταση.

Το ίδιο βέβαια ισχύει και για τους διάφορους φρανκφουρτιονολόγους που διαδέχθηκαν τους μεγάλους φρανκφουρτιανούς, χωρίς βέβαια να συγκρίνονται ποσώς με τον Πουλαντζά. Αυτοί ακόμη χειρότερα από τον Πουλαντζά έχουν εξαλείψει κάθε ιδέα περί επανάστασης, κάθε επαναστατική και απαισιόδοξη οπτική. Απολαμβάνουν τα προνόμια που τους παρέχει το σύστημα, εξωστρακίζοντας οποιαδήποτε έστω και ελάχιστη αρνητική σκέψη, κριτική, θεώρηση. Το μεγάλο επαναστατικό λουκατσικό πνεύμα όμως παραμένει ζωντανό και επίκαιρο. Το έργο της Σχολής της Φρανκφούρτης που προέκυψε από αυτό το ίδιο, επιζητώντας πάντοτε νέες κριτικές θεωρήσεις, τη μετακριτική που είναι η νέα μεγάλη περίοδος του πνεύματος στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης³⁰ για να φωτιστούν κριτικά οι αρμοί της κυριάρχησης και η ανάδειξη της ιστορικής σημασίας της νέας πράξης³¹.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1* Το 1843-4 ο Μάρξ έγραψε το ιστορικό έργο του στο Παρίσι, Οικονομικοφιλοσοφικά Χειρόγραφα (Δ. Βιβλιοθήκη), που σημαδεύει μια καμπή στην πνευματική και ιδεολογική ανέλιξή του. Είναι το πρώτο ουσιαστικά μαρξικό έργο, κατά τον Χομπσμπάουμ (Πώς να αλλάξουμε τον κόσμο, Θεμέλιο), του Μάρξ. Το κείμενο αυτό ημιτελές, παρέμεινε χειρόγραφο μέχρι που το ανακάλυψε ο Ραζιάνωφ το 1923 και το έδειξε στον Λούκατς. Ο Λούκατς τότε εντυπωσιάστηκε και άρχισε να συμπληρώνει την όλη θεώρησή του, αλλά δυστυχώς προς συντηρητικότερη κατεύθυνση. Για το λόγο αυτό ο Αντόρνο, παρά τα λάθη και τις αδυναμίες του Ιστορία και ταξική συνείδηση, ποτέ δεν αναθεώρησε την όλη ριζοσπαστική – λουκατσικής κυρίως έμπνευσης και μαρξιστικής προέλευσης – σύλληψή του, και πάντοτε έκανε πολεμικές στον λεγόμενο ώριμο και γέρο Λούκατς. Βέβαια παρά τις δεκάδες σελίδες που έχει γράψει και ο Γκολντμάν για τον νεαρό  Λούκατς, την εισφορά του για τη νέα επαναστατική θεώρησή του, υπάρχουν πολλά θέματα για πάρα πέρα διερεύνηση. Βλ. εκτός από όλο το έργο του Αντόρνο, του Λούκατς και του Γκολντμάν και τα βιβλία μας,  Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Επίκεντρο, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. Ι και ΙΙ,  Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός, στα οποία προσπαθούμε ταπεινά να αποσαφηνίσουμε τα θέματα, να εμβαθύνουμε, να συνθέσουμε, να συστηματοποιήσουμε στο βαθμό του δυνατού, και των μικρών δυνάμεών μας, μέσα σε συνθήκες που συνεχώς αλλάζουν  για την υποκειμενικότητα δυστυχώς προς πολύ χειρότερες καταστάσεις. Δεν θα πρέπει να ξεχνούμε ότι όλα τα μεγάλα έργα του πνεύματος, όπως τα Χειρόγραφα, η Ιστορία και ταξική συνείδηση κ.α. παρουσιάζουν πάντοτε προβλήματα που σχετίζονται με τις συνθήκες δημιουργίας τους κ.α., και κατά βάση παραμένουν σκοτεινά παρά τις δεκάδες δημοσιεύσεις που γράφονται και έχουν ήδη γραφτεί για αυτά.

Παρόλα αυτά παραμένουν μεγάλα, και συνεχίζουν και θα συνεχίζουν να ζητούν νέες διερευνήσεις, αναθεωρήσεις, διορθώσεις κ.α. Οι καθηγητές μας, γνώστες των θεμάτων αυτών, πάντοτε μας ενθάρρυναν να συνεχίσουμε τις έρευνες μας, και ήταν για εμάς μια εμψύχωση. Έτσι, όπως αρχίσαμε μόνοι μας την θεωρητική και ιδεολογική έρευνά μας με το έργο του νεαρού Μάρξ και του νεαρού Λούκατς, προσπαθούμε όλα αυτά τα χρόνια της συστηματικής ενασχόλισής μας με την τέχνη, την αισθητική, την επανάσταση, με αναφορές μας πάντοτε τους εξέχοντες καθηγητές μας Fr. Châtelet  και   O. Revault d Allonnes, που τόσο μας ενθάρρυναν, να εμβαθύνουμε και να συστηματοποιήσουμε αυτή την έρευνα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.      Εκδ. ΄Ακμων.

2.      Εκδ. Θεμέλιο.

3.      Εκδ. Οδυσσέας.

4.      Εκδ. Ν. Στόχοι.

5.      Βλ. Ib. σημ. 3.

6.      Βλ. Ib. σημ. 3.

7.      Βλ. Ib. σημ. 1.

8.      Βλ. Ib. σημ. 2.

9.      Βλ. H. Lefebvre, Fétichisme, Syllepse.

10.  Εκτός από το ιστορικό βιβλίο του Λούκατς, Ιστορία και ταξική συνείδηση (Οδυσσέας) και το βιβλίο Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ.Ι.

11.  Βλ. Β. Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη.

12.  Βλ. G. Sorel, Les illusions du progrés, Le Sycomore.

13.  Βλ. το κείμενο του Γκράμσι για τον φορντισμό, Ecrit politiques, Gallimard.

14.  Βλ. κυρίως τα έργα του Αντόρνο, Dialectique negative, Payot και Trois études sur Hegel, Payot.

15.  Βλ. Α. Γκράμσι, Οι διανοούμενοι,  Στοχαστής.

16.  Βλ. H. Marcuse, Culture et société, Minuit, Th. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck, M. Horkheimer –Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard.

17.  Βλ. W. Benjamin, Passages, Cert.

18.  Βλ. Th. Adorno, Théorie esthétique, Klincksieck.

19.   Βλ. La dimension esthétique, Senil.

20.   Βλ. M. Horkheimer-Th. Adorno, Dialectique de la raison, Gallimard.

21.   Βλ. H. Marcuse, Culture et société, Minuit.

22.   Βλ. Ib. σημ. 20.

23.   Εκδ. Payot.

24.   Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

25.  Βλ. Ib. σημ. 11.

26.  Βλ. L. Goldmann, Lukács et Heideger, Médiations, Sociologie du roman, Gallimard, Structures mentales et création culturelle, Médiations κ.α.

27.  Bλ. N. Poulantzas, Nature de choses et droit, αδημοσίευτο διδακτορικό, Kοινωνικές τάξεις και πολιτική εξουσία, Θεμέλιο. τ. ΙΙ. Φασισμός και δικτατορία, Οδυσσέας, Les classes sociales dans le capitalisme d’ aujourd’hui, Points, La crise de l’état, PUF, L’ état, le pauvoir, le socialismes, PUF και Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ.ΙΙ, κεφ. «Τάξη και ιδεολογία-στρουκτουραλισμός και ιστορικισμός», σσ.  301-319.

28.  Βλ. S. Mallet, Pouvoir ouvrier, Galileé.

29.  Βλ. H. Lefebvre, L’ état, 10/18 τ.3.

30.  Βλ. Ib. σημ. 11.

31.  Σε αυτό το πνεύμα εργαζόμαστε προσωπικά επί σειρά ετών δημοσιεύοντας πολλά και ποικίλα κείμενα παρεμβάσεων, αναλύσεων, κριτικών, εισηγήσεων, διαλέξεων κ.α. Συνοπτικά αναφέρουμε τα έργα μας, Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Επίκεντρο, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, τ. ΙΙ, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός