ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

Η τέχνη ως εκ τούτου και η αισθητική¹ έχουν ένα μυστηριακό στοιχείο, ένα μη ορθολογικό. Άρα ξεφεύγουν από κάθε ολοκληρωτική ορθολογική προσέγγιση, ερμηνεία, θεωρητικοποίηση. Παρόλα αυτά δεν μπορούμε να πούμε ότι αυτό το ά-λογο στοιχείο (δηλαδή το μη ορθολογικό ή το μη απόλυτα ορθολογικό, άρα και μη ορθολογικά προσλήψιμο) είναι και ανορθόλογο, λιγότερο ή περισσότερο ανορθόλογο ή ολικά ανορθόλογο. Στην τέχνη, άρα και στην αισθητική έχουμε να κάνουμε με μία ιδιότυπη, ιδιόμορφη κατάσταση, που ίσως σε ξεπερνά τις συνήθεις λογικές κατηγορίες, έννοιες, καταστάσεις. Άρα η τέχνη δεν είναι ολικά ορθολογική προσλήψιμη, ερμηνεύσιμη, θεωρητικοποιήσιμη. Πάντοτε έχουμε να κάνουμε με ένα στοιχείο, μία κατάσταση πέραν από το ορθολογικό, διαφορετικό από αυτό. Αυτό το μυστηριακό στοιχείο είναι που δίνει στην τέχνη το μεγαλείο, την ιδιαιτερότητα, ακόμη και την υπεροχή της. Σε κάθε περίπτωση είμαστε -και πρέπει να μείνουμε- μακριά από την οποία μονοδιάστατη² ορθολογική θεώρηση- σύλληψη- θεωρητικοποίηση.

 Αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι έχουμε μία πλήρως συγκεκριμένη αισθητική θεωρία. Ακόμη δεν γνωρίζουμε και αν υπάρχει αυτή. Ως εκ τούτου έχουμε να κάνουμε με προσπάθειες ερμηνείας, με ερμηνευτικές της τέχνης, λιγότερο ή περισσότερο εμμενείς, λαμβάνοντας  πάντοτε υπόψη την ιστορία του πολιτισμού, τη συνολική πολιτισμική εξέλιξη, η οποία είναι από τη φύση της αντιφατική, αντιθετική και ακόμα και αντινομική.

 Η  τέχνη έχει ένα στοιχείο που δεν συλλαμβάνεται, (insaisissable) ακατάληπτο, ακόμα και απροσδιόριστο.

 Η τέχνη ήταν και προοδευτικά έγινε όλο και πιο σύνθετη, πολύπλοκη, αντιφατική πολύμορφη, χαοτική³. Ακόμη και με βάση ένα υποτιθέμενο ολικό μοντέλο⁴, είναι αδύνατη η πλήρης κατανόηση και ερμηνεία της.  Και για αυτό η τέχνη πάντοτε θα ξεφεύγει, θα υπερέχει, ακόμη και θα εμπεριέχει έναν άλλο κόσμο, έναν κόσμο πέρα από νόρμες, ερμηνείες, αποδοχές, υποθέσεις, κ.α.

 Η τέχνη εξελίσσεται στη στενή συνάρτηση, συνάφεια, σύνδεση κ.λ.π. με τις θεωρήσεις του κόσμου ή τις ιδεολογίες αλλά ποτέ δεν περιορίζεται ούτε υποτάσσεται σε αυτές, αλλά ούτε δεσμεύεται η περιορίζεται από αυτές. Πηγαίνει  πάντοτε πέραν από αυτές, τις ξεπερνά, είναι κατά πολύ πιο πλούσια, συνθέτη, δυναμική. Η τέχνη είναι μία διαρκής μετασχηματιστική οντότητα προς το άλλο, το διαφορετικό, το δημιουργικό, το άλλον της. Η  τέχνη όσο ξεφεύγει από την ορθολογικοποίηση, την αλλοτρίωση και την πραγμοποίηση, τις αντιπαλεύει, τις αρνείται, αναζητώντας πάντα ανώτερα στοιχεία, έναν ανώτερο πνευματισμό, ιδεολογικά στοιχεία απελευθερωτικά και που ως τέτοια θα αντέξουν στο χρόνο, θα προσπαθήσουν να ξεπεράσουν τη χρονικότητα, τις συμβάσεις και τις συμβατικότητες.

 Η τέχνη έχει αινιγματικό χαρακτήρα, είναι ένα διαρκές αίνιγμα. Άρα και η αισθητική δεν μπορεί παρά να είναι αινιγματική, αμφίσημη, στη διαρκή προσπάθεια της για να ερμηνεύσει τη διαρκή περιπλάνησή του ανθρώπου για να αντιπαλέψει την αποξένωση, ακόμη και την αλλοτρίωση των ανθρώπινων σχέσεων, ακόμη και στην ίδια τους τη χώρα, την πατρίδα, την τάξη, την ομάδα, την οικογένεια. Κλασικό παράδειγμα, αν όχι το μόνο, είναι ο Οδυσσέας και η νόστος ως μοναδικό (residu) όπως θα έλεγε ο Lefebvre⁵, που επιβιώνει στους αιώνες. Άλλο ιστορικό παράδειγμα ο Οιδίποδας. Μύθος και λόγος άλλος αλληλοσυμπληρώνονται και δημιουργούν ιστορικές- πολιτισμικές μορφές- συνενώσεις- αστερισμούς (costellation) που υπερβαίνουν την στιγμή⁶ και αποκτούν έναν ιστορικό χαρακτήρα- αναφορά.

 Η πάλη του ανθρώπου ενάντια στην αλλοτρίωση και την αποξένωση είναι διαρκής, μόνιμη, ιστορική πολιτισμική. Οδηγεί στη συνειδητοποίηση του είναι μόνο ως γίγνεσθαι, αλλά τα πραγματικά όρια της πράξης είναι αξεπέραστα.

Για το λόγο αυτό το όλο εγχείρημα αποκτά τραγικό χαρακτήρα⁷ . Η προσπάθεια αυτοπροσδιορισμού, δια μέσω της αυτογνωσίας των ανθρώπων μέσα από μια εξ ορισμού, δομικά, αντιαλλοτριωτική πράξη, είναι και παραμένει αέναη, η υπέρτατη στιγμή πραγμάτωσης του είναι. Πρόκειται για μια πράξη απελευθερωτική, και τουλάχιστον αντιστασιακή. Η αισθητική θεωρητικοποίηση της προσπάθειας αυτής των ανθρώπων μέσω της τέχνης, της καλλιτεχνικής πρακτικής ειδικότερα, και στον ΧΧ^ο αι. μέσω της συγκρότησης και της πρακτικής των πρωτοποριών, αισθητικών και κοινωνικών⁸ , είναι μια απελευθερωτική ακριβώς θεωρητικοποίηση, σύλληψη ιδεολογική και θεωρητική πραγμάτωση.

Αισθητική: Πρόκειται για την επιστήμη (ας μας επιτραπεί αυτή η λέξη) και τη μέθοδο της αναζήτησης της αυτονομίας του ανθρώπου μέσω της καλλιτεχνικής, πολιτισμικής και κοινωνικό ιστορικής πράξης. Της ιστορικής προσπάθειας αυτονόμησης και συγκρότησης της υποκειμενικότητας σε ιστορικά αυτοτελή οντότητα, σε αυτόνομη και αυτοπροσδιοριζόμενη.

 Η τέχνη ως εκ τούτου παραμένει πάντοτε ένας χώρος ελευθερίας, αντίστασης και δημιουργικότητας μέσα σε ένα διοικούμενο^2* αλλοτριωμένο ολικά κόσμο. Έτσι η τέχνη αποκτά έναν κριτικό ρόλο απέναντι στην ορθολογισμένη κοινωνία, και παραμένει ένας χώρος ουτοπίας, ελεύθερης σκέψης, διαρκούς αναζήτησης της βαθύτερης αλήθειας του είναι, που συνίσταται στη διαρκή προσπάθεια απελευθέρωσης του, ξεπεράσματος μετατροπών σε γίγνεσθαι. Σε ένα χώρο ελεύθερης σκέψης και πράξης, με επίκεντρο την ανθρώπινη χειραφέτηση, μέσα από το ξεπέρασμα, την κατάργηση κάθε μορφής αλλοτρίωσης και ειδικά της μορφής αυτής που συνδέεται με την κοινωνική διαίρεση της εργασίας, που στην μεταπαγκοσμιοποίηση έχει αποκτήσει ιδιαίτερα αποτρόπαιες, ακραίες μορφές.

 Η αισθητική είναι μία αρνητική θεωρητικοποίηση, ενός αρνητικού κοινωνικού είναι, προς το άλλο ,το διαρκώς άλλο και απελευθερωτικό. Μιας πολύμορφης πρακτικής της απελευθέρωσης.

 Η αρνητική αισθητική συλλαμβάνεται και θεωρητικοποιείται ως προϋπόθεση της πραγματοποίησης της διαλεκτικής της απελευθέρωσης της προαιώνιας μαχόμενης και αγωνιζόμενης υποκειμενικότητας, ειδικά σήμερα που η μεταπαγκοσμιοποίηση καταστρέφει όλες τις πνευματικές και κοινοτικές μορφές και δυνάμεις, που δημιούργησε ο άνθρωπος με συνεχείς προσπάθειες, εκμεταλλευόμενος τη γενικότερη ιστορικό κοινωνική εξέλιξη. Στο εξής η τέχνη και η αισθητική αποκτούν έναν στρατηγικό ρόλο για την προσπάθεια της αναγκαίας και επιβαλλόμενες πνευματικής και πολιτισμικής αναβαθμίσης, για τον αγώνα χειραφέτησης και απελευθέρωσης του ανθρώπου ολικά, καθοριστικά από κάθε μορφή αλλοτρίωσης, από την όλο και πιο απάνθρωπη κυριάρχηση και εκμετάλλευση.

 Η επαφή με το άγριο πραγματικό προκαλεί πάντοτε στην τέχνη ένα ριζοσπαστικό σοκ, το οποίο ωθεί σε μια στάση (attitude) ενάντια στο ρεύμα (a contre courant), σε μία πρωτοπόρα όσο και τραγική στάση και πράξη για την αναζήτηση της δύσκολα πραγματοποιούμενης απελευθέρωσης. Ο αγώνας είναι χωρίς επιστροφή, διαρκής, μόνιμος, καθορισμένος (determine) για ένα καλύτερο και με ανθρωπινότερο μέλλον, για την επανανθρωποποίηση του ανθρώπου, όπως έλεγε ο νεαρός Μαρξ, και επανέλαβε ο Αντόρνο⁹.

Η τάση αυτή της τέχνης προς την απελευθέρωση^3*, όσο τραγική και αν είναι, ήταν μια κύρια κατάσταση με τους Μάλεβιτς, Τζιακομέττι, Σκλάβο, Μπ.Νιούμαν, Αντ.Ραϊχαρντ, Φρ.Κλάϊν, κ.α. μεγάλους καλλιτέχνες της πρωτοπορείας. Το απάνθρωπο πραγματικό ώθησε τη ριζοσπαστική πρωτοπορεία στην ολική και συνάμα τραγική ρήξη,  σε μια στάση, κατάσταση χωρίς επιστροφή: Δομικά, σταθερά, μόνιμα αντιστασιακή, αρνητική και μάλιστα ολικά αλλοτριωμένης τάξης πραγμάτων, του πραγμοποιημένου εξίσου ολικά διοικούμενου κόσμου του ύστερου καπιταλισμού.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.       Βλ. και Th.Adorno, Theorie esthetique, 2^η εκδ., Klincksieck, “Introduction premiere”, σσ.423-456.

2.       Βλ. την συστηματική κριτική των μονοδιάστατων αντιλήψεων, που δημιούργησε η ακραία ορθολογικοποίηση του συστήματος, και ειδικότερα του ύστερου καπιταλισμού και του νεοκαπιταλισμού, από τον Μαρκούζε, στο Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, Παπαζήσης.

3.       Βλ. και Th.Adorno, Theorie esthetique, 2^η εκδ., Klincksieck.

4.       Η έννοια της ολότητας στη νεώτερη κριτική σκέψη εισήχθηκε από τον νεαρό Λούκατς ( L’ ame et les forms, Gallimard) τον Μανχαϊμ (Ιδεολογία και Ουτοπία, Γνώση) και υπό την επίδραση του Λούκατς θεωρητικοποιήθηκε γενικότερα στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Βλ. την κριτική αυτής της έννοιας από τον Γκολντμάν (Structures mentles et Creation Culturelle, Mediations), από τον Αντόρνο, (Societe…Payot).

5.       Βλ. H. Lefebvre, Mai 68…,Syllepse.

6.       Βλ. Μ. Χορκχάϊμερ, Παραδοσιακή και κριτική θεωρία, Έρασμος, Th. Adorno, Societe…, Payot.

7.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Κριτική θεωρία της μοντέρνας τέχνης, Επίκεντρο.

8.       Βλ. J.Habermas, Apres Marx, Fayard.

      

        Η μετέπειτα όμως εξέλιξη του συστήματος του ύστερου καπιταλισμού σε παγκοσμιοποιημένο και ειδικότερα η περίοδος της σύγχρονης κρίσης της μεταπαγκοσμιοποίησης επέφεραν μια δομική κρίση και στο επίπεδο της διοικούμενης δομής του συστήματος, την αποδόμηση. Έτσι μέσα στο γενικότερο ταρακούνημα που προκάλεσε η κρίση ανοίγει μια νέα προοπτική για την πράξη. Ο κόσμος έπαψε να είναι διοικούμενος ορθολογικά και «ορθολογικά». Μπήκε πάλι σε μια περίοδο δομικής ασυνέχειας, για να θυμηθούμε τον νεαρό Λούκατς, σε μια νέα μακρά περίοδο καθορισμένης άρνησης. Βλ. Β.Φιοραβάντες, Προς τη μεταπαγκοσμιοποίηση, Ζήτη, Η εποχή της καθορισμένης άνησης, Αρμός.

9.       Βλ. Th.Adorno, Societe…,Payot.

                           Έτσι, υπό το φως των νέων κοινωνικών και πολιτισμικών δεδομένων, όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί από τη δομική πλέον κρίση του συστήματος και την επίσης δομική αβεβαιότητα που εισήγαγε η μεταπαγκοσμιοποίηση, υπάρχει έδαφος για μια πιο συνθετική θεώρηση, και τουλάχιστον λιγότερο απαισιόδοξη από αυτή του Αντόρνο, όχι μόνο για την τέχνη αλλά και για το γενικότερο κοινωνικό γίγνεσθαι.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1*. Αναφορά στον Μαρκούζε. Παράφραση του ιστορικού έργου του Δοκίμια για την απελευθέρωση, Διογένης.

2*. Η έννοια του διοικούμενου κόσμου εισήχθηκε από τον Αντόρνο στη νεώτερη θεωρητική σκέψη, με βάση την εμπεριστατωμένη γνώση των νεώτερων θεωρητικοποιήσεων της κοινωνιολογίας της εργασίας, και ειδικότερα του G.Gurrits (Trarail en miettes, Gallimard). Βλ. Th.Adorno, Societe…,Payot και M.Honkheimer- Th.Adorno, Dialectique de la raisom, Gallimard. Οι συνέπειες της συνειδητοποίησης αυτής της δομικής αλλαγής του συστήματος ήταν για τον Αντόρνο η θεωρητικοποίηση των α-δυνατοτήτων πλέον της πράξης να αλλάξει ριζικά τα πράγματα. Ένας ουσιαστικά δομικά απαισιόδοξος ορίζοντας της σκέψης, η συνειδητοποίηση του τέλους, ενός αναπόδραστου πλέον τέλους της όποιας απελευθερωτικής προοπτικής, ακόμη και σε επίπεδο τέχνης.

3*. Ο Μαρκούζε, σε αντίθεση με τον Αντόρνο, βλέπει την πρωτοπόρα τέχνη πιο θετικά από τον Αντόρνο. Βλ. Χ.Μαρκούζε, Δοκίμια για την απελευθέρωση, Διογένης, Το τέλος της ουτοπίας, Ύψιλον/βιβλία, Theorie esthetique, Seuil…