ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ, ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. ΠΡΟΣ ΤΗ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ, ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. ΠΡΟΣ ΤΗ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ

1.       Το κείμενο Μοντερνισμός και κουλτούρα¹ θεωρητικοποιεί την αρχή της απροσδιοριστίας, όπου αποπειρόμαστε μία συνεκτική μετακριτική της θεωρίας της κουλτούρας, προσπαθώντας ταυτόχρονα να φτάσουμε σε μια σφαιρική θεώρηση.  Σε κάθε περίπτωση ο νόμος της απροσδιοριστίας μας βοηθάει να καταλάβουμε τη σύγχρονη σύνθετη πολιτισμική διαδικασία.

2.       Σημασία της λογικής της έρευνας στις κοινωνικές και πολιτισμικές επιστήμες σήμερα. Λογική σύνθετη, πολύπλοκη, διαλεκτική, μετακριτική.

3.       Η σύγχρονη πολιτισμική λογική όπως διαμορφώνεται, έχει να κάνει με μια μετασχηματιστική² λογική.  Δεν ισχύει απόλυτα η αρχή της αιτιοκρατίας. Όση αξία έχει το ιδιόμορφο, το ιδιαίτερο, το μερικό τόση αξία έχει το γενικό και σήμερα το σφαιρικό (global).

4.       Η συστημική λογική πρέπει να αποδομηθεί. Εντοπισμός και κατά το δυνατόν ακριβής ανάλυση του αποσπάσματος στη διαλεκτική του με την ολότητα. Κριτική θεωρητικοποίηση του δίπολου συστήματος-αντισυστήματος, με την ελπίδα να απελευθερωθούμε από το σύστημα, δεδομένου ότι το σύστημα συνεπάγεται αλλοτρίωση.

5.       Να πας ενάντια στη λογική της σκέψης είναι πολύ δύσκολο έως και καταστροφικό. Η λογική της σκέψης στην αρχαία Ελλάδα ήταν μια απλή λογική σε σχέση με το σήμερα, και σε κάθε περίπτωση διαφορετική. Η κοσμολογική αντίληψη (Κ. Αξελός, En jeu, Minuit) ήταν κοσμοκεντρική. Ο κόσμος σήμερα δεν είναι ο κόσμος της αρχαίας Ελλάδας, είναι πολύ πιο σύνθετος, ευρύτερος και πολύπλοκος.

6.       Το ίδιο και ο λόγος σήμερα είναι σύνθετος. Κυριαρχεί η συνθετότητα και η πολυπλοκότητα. Ζούμε στην εποχή της συνθετότητας και της αβεβαιότητας³.

7.       Δεν έχουν πλέον ενδιαφέρουν τα μερικά μοντέλα. Έχουν περιορισμένη αξία. Αντίθετα αυτά που έχουν ενδιαφέρον είναι τα γενικά. Εξάλλου πάντοτε τα μοντέλα και τα παραδείγματα έχουν σχετική⁴ αξία. Δεν έχει ενδιαφέρον κάτι, αν δεν βρίσκεται η γενικότερη δομή του ή αν δεν εντάσσεται σε κάποια γενικότερη δομή.

8.       Στη σημερινή εποχή της καθορισμένης άρνησης⁵, πρέπει να μπει ένα τέλος στη θετικότητα. Δεν έχει νόημα η οποιαδήποτε θετικότητα γενικά, και στη φιλοσοφία της τέχνης ειδικότερα. Μόνον η άρνηση, η διαλεκτική της άρνησης ή η αρνητική διαλεκτική προς το διαρκώς άλλο, το νέο, το ριζοσπαστικό έχει νόημα.

9.       Η μεγάλη πρόοδος έχει οδηγήσει στο τέλος της προόδου. Ο ουμανισμός διαλύθηκε από την ασταμάτητη κυρίως ποσοτική πρόοδο.

10.    Η τεχνολογική πρόοδος κατάργησε την οργανική σχέση του ανθρώπου με την τέχνη και την κουλτούρα. Διέλυσε ακόμη κάθε οργανικότητα κοινωνική και πολιτισμική.

11.    Πρόοδος τεχνολογική θα υπάρχει πάντοτε. Είναι όμως πρόοδος αυτή;

12.    Η ιδεολογία συνδέθηκε με την πρόοδο. Γιατί έχουμε ανάγκη από ιδεολογία; Για να φτιάξουμε ένα ορθολογιστικό σύστημα ιδεών; Και οι ιδέες από πού προέρχονται και τι αντιπροσωπεύουν σήμερα; Έχουν κάποια υλική δύναμη;

13.    Πάντοτε πρέπει να φωτίσουμε και ν’ αναδείξουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σημαντική δομή της τέχνης, της κουλτούρας, της ιδεολογίας, το περιεχόμενο αλήθειάς τους με έναν κριτικό τρόπο. Η μεθοδολογική και επιστημολογική σημασία της ιδεολογικής κριτικής⁶.

14.    Δημιουργείται η αυταπάτη ότι κάτι θα καταφέρουμε. Η αυταπάτη ήταν δημιουργική στην Αναγέννηση: Ήταν ο πυρήνας μιας μοναδικής επανάστασης. Σήμερα όμως μπορεί να ξεπεραστεί ο απομυθοποιητικός ρόλος της τέχνης των πρωτοποριών.

15.    (α) Η μορφή αλλοτρίωση: η μορφή της αυταπάτης. Από θετική άποψη βοήθησε να δημιουργηθούν πολλά πράγματα. Από κριτική όμως άποψη οδήγησε σε παρακμή. Προς την ολική αρνητική διαλεκτική.

(β) Όταν υποχωρούν οι απελευθερωτικές ιδεολογίες πρέπει να δημιουργηθούν νέες ιδεολογίες.

16.    Δεν μπορεί να δημιουργηθεί η οποιαδήποτε θεωρία ή ιδεολογική θεώρηση, η οποία θα διατείνεται ότι θα λύσει όλα τα προβλήματα στο χώρο της τέχνης, της κουλτούρας, της πολιτικής κ.ά., λόγω της πολυπλοκότητας των θεμάτων σήμερα.

17.    Η τέχνη κατά καιρούς απέκτησε ένα χαρακτήρα προσπάθειας απελευθέρωσης. Δεν ήταν όμως ποτέ ομοιόμορφη. Η μοντέρνα τέχνη, πιο συγκεκριμένα, ήταν πολύμορφη. Συγχρόνως δημιούργησε μια (νέα) ορθολογικότητα, ένα νέο διαφωτισμό και ουμανισμό στην εποχή της κρίσης και της κατάρρευσης του αστικού πολιτισμού.

18.    Η μοντέρνα τέχνη έκανε ηρωικό αγώνα για να διατηρήσει τα θετικά στοιχεία του Διαφωτισμού, ακόμη και να φθάσει σε μια απελευθέρωση δομών, ιδεών, αντιλήψεων, πρακτικών κ.α.

19.    Μετά το 1978 έχουμε την εποχή του άκρατου ατομικισμού. Η τέχνη όμως πήγε μπροστά κατά κανόνα μέσα από ομαδοποιήσεις καλλιτεχνών. Ποτέ στην ιστορία της τέχνης οι μοναχικοί καλλιτέχνες δεν έκαναν μια σημαντική επανάσταση, αν και υπάρχουν περιπτώσεις μερικών καλλιτεχνικών έργων που έχουν μεγαλύτερη σημασία από τα ρεύματα. Από την άλλη το μοντέλο δημιουργίας μερικών μεγάλων καλλιτεχνών της πρωτοπορίας έχει στοιχεία γενικότητας.

20.    Η πολυμορφία, ο πλουραλισμός των μορφών ήταν κύριο θέμα της μοντέρνας τέχνης. Η τέχνης και η κουλτούρα προόδευσε όταν υπήρχε πανσπερμία μικρομοντέλλων, ενώ από την Αναγέννηση ήδη υπήρχε πολυμορφία της τέχνης και της κουλτούρας.

21.    Στη ζωγραφική η έμφαση δόθηκε στο πώς προσλαμβάνει ο καλλιτέχνης τον κόσμο: Ο κόσμος μέσα από τη ζωγραφική. Παρατηρείται όμως μια ασυνέχεια. Εμφανίζεται μια δομική ασυνέχεια. Μάθαμε να κάνουμε συνθέσεις με τον κυβισμό, τον εξπρεσιονισμό και τα άλλα μεγάλα κινήματα της πρωτοπορίας. Σήμερα επιβάλλεται μία μεθοδική προσπάθεια ανασύνθεσης, μία μετα-αισθητική μέθοδος και πρακτική προς το άλλο, το πολύμορφο, το απελευθερωτικό.

22.    Στις αναπτυγμένες χώρες υπάρχει μεγάλη ιστορική υποχώρηση των συλλογικών κινημάτων. Στις βιομηχανικές χώρες ζούμε ουσιαστικά το τέλος των κοινωνικών κινημάτων. Οι συλλογικότητες δεν λειτουργούν με τρόπο διεκδικητικό, ριζοσπαστικό, κριτικό. Μπήκαμε σε μία μακρά περίοδο έντονων αναμνήσεων, χωρίς να έχει διαφανεί ένα νέο όραμα. Σε μία περίοδο μετακριτικών επαναπροσδιορισμών. Η ανάγκη της νέας υποκειμενικότητας και της νέας ριζοσπαστικότητας, για τη σύλληψη και συγκρότηση μιας νέας θεώρησης του κόσμου, με επίκεντρο τον άνθρωπο, την τέχνη και την κουλτούρα. Την απελευθερωτική ειδικότερα τέχνη και κουλτούρα.

23.    Μελέτη των μορφών: Η σύγχρονη θεωρία υιοθετεί ολιστικά μοντέλα και αναδεικνύει τη μελέτη των μορφών, με στόχο την ανεύρεση των κρυμμένων κοινωνικών περιεχομένων, την υπόρρητη διαλεκτική της κοινωνίας προς το άλλο.

24.    Δεν υπάρχει μεγάλη δημιουργία χωρίς τη σύνδεση με γενικότερες θεωρήσεις.

25.    Σήμερα διερευνούμε κριτικά τη γένεση των μορφών. Το μοντέλο δημιουργίας. Τη σημαντική δομή, με στόχο την ανίχνευση νέων μορφών, νέων και δυναμικών δημιουργίας, άρνησης, πρακτικής.

26.    Η σύνδεση με τάσεις δεν είναι προφανείς πολλές φορές. Πρέπει να την αναδείξουμε ή ακόμη και να τις δημιουργήσουμε.

27.    Υπάρχει κίνηση μοντέλων και εναλλαγή ιδεών που δύσκολα μπορεί κανείς να την παρακολουθήσει. Πάντα λαμβάνουμε υπόψη το έργο τέχνης συγκεκριμένα.

28.    Η αυταπάτη βοηθάει την τέχνη (Αντόρνο).

29.    Το μοντέλο είναι ο Αντονιόνι. Είχε μελετήσει Αντόρνο. Ο Αντονιόνι αφηγείται, ήταν κριτικός, έκανε σινεμά, μεγάλο και συνάμα κριτικό έργο στο σινεμά.  

30.    Δεν έχει νόημα πάντα η ιστορική συνέχεια της φιλοσοφίας (Χορκχάιμερ). Σημασία έχει να διαμορφώσουμε μια νέα οπτική γωνία, μία σύγχρονη μετακριτική, μεταφιλοσοφία και μετα-αισθητική.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.       Το κείμενο αυτό αποτελεί το Α’ μέρος του τόμου 1 του βιβλίου μας Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα.

2.       B. Nicolescu, La transdiciplinarité, éd. Du Rocher.

3.       Βλ. I. Prigogine, Fin de certitudes, O. Jacob.

4.       Βλ. Th. Adorno, L’ Art et les arts, D. Bruwers, κεφ. “Sans paradigme”, σσ. 25-43.

5.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Η εποχή της καθορισμένης άρνησης, Αρμός.

6.       Βλ. Β. Φιοραβάντες, Ιδεολογική κριτική και αισθητική, Πράξις.