ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ*

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ*

Η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση.

(…) .Είμαι απαισιόδοξοςλόγω σκέψης και αισιόδοξος λόγω θέλησης.

Α. Γκράμσι

Τα κείμενά μας για την τέχνη δεν είναι ιστορία της τέχνης, αν και στηρίζονται στην καλύτερη πάντοτε δυνατή γνώση της. Είναι αντίθετα κείμενα θεωρίας της τέχνης, της κουλτούρας, της κοινωνίας. Πρόκειται για φιλοσοφία και κοινωνιολογία της τέχνης, της κουλτούρας, της επικοινωνίας.

Πρόκειται για κείμενα Αισθητικής με μία διευρυμένη ευρύτερη αντίληψη και παραπέμπουν σε μία κριτική αντίληψη της ιστορίας της τέχνης και του πολιτισμού, σε μία εξίσου κριτική θεωρία πολιτισμού. Μπορούμε να θεωρήσουμε δηλαδή ότι συνιστούν μία διευρυμένη ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού. Ακόμη καλύτερα μία σύγχρονη πολιτισμική ιστορία.

H ιστορία της τέχνης όπως και κάθε ιστορία γίνεται à posterioti, συγκροτείται εκ των υστέρων.

Η ιστορία της τέχνης δεν μπορεί παρά να είναι αποσπασματική, θεματική: θεματοποιήσεις (H.Lefebvre) σε παράταξη (Adorno).

Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι και αυτή φιλοσοφία (Χέγκελ, Châtelet).

*Διορθωμένη, συμπληρωμένη και επικαιροποιημένη εκδοχή του αντίστοιχου κεφαλαίου από το «Η εποχή της καθορισμένης άρνησης», (Αρμός), σελ. 410-13.

Κατά τον ίδιο τρόπο η ιστορία της τέχνης είναι και αυτή μια θεώρηση-θεωρία της τέχνης και ειδικότερα της μοντέρνας.

Η ιστορία της τέχνης που αποπειρόμαστε να συγκροτήσουμε, από το 1985 (υποστήριξη του Διδακτορικού μας στη Σορβόννη) μέχρι σήμερα είναι μια ιστορία του φιλοσόφου. Μια φιλοσοφική θεώρηση – θεωρητικοποίηση των μορφών στην ιστορικογενετική εμφάνιση και διαδοχή τους, συγχρόνως με μια διαλεκτική ερμηνεία τους στην αλληλουχία, στην αλληλοεπίδραση, στην εξέλιξή τους κ.α. Διαφορετικά η όποια άλλη προσέγγιση δεν θα είχε νόημα για εμάς. Ούτως ή άλλως δεν υπάρχει ιστορία της τέχνης καθαυτή, μακριά δηλαδή από τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες, τις ιδεολογικές σχέσεις, τις θεωρήσεις του κόσμου κ.τ.λ. Οι μορφές εξάλλου είναι «ιερογλυφικά της ιστορίας», όπως έλεγε ο Αντόρνο, δηλαδή των ιστορικοκοινωνικών, πολιτισμικών, ιδεολογικών μορφών εν τω γίγνεσθαι.

Υπάρχουν ιστορία και ιστορίες της τέχνης. Αυτό που μας ενδιαφέρει πρώτιστα είναι η κριτική θεώρηση των ιστοριών της τέχνης. Η διαλεκτική της ιστορίας της μοντέρνας τέχνης με την κοινωνία του ΧΧ^ου αι., της ιστορίας πρώτιστα των μοντέρνων μορφών, θεωρημένων ως αυτόνομων, έστω και σχετικά, ιστορικο-κοινωνικών αποκρυσταλλώσεων (Μ. Horkheimer).

Η ιστορία της τέχνης, ακόμη και της μοντέρνας, είναι νορμοποιητική (normative). Η ίδια όμως η μοντέρνα τέχνη αντιβαίνει στη νόρμα, προσπαθεί πάντοτε να την ξεπεράσει, να δημιουργήσει νέες – και μάλιστα απελευθερωτικές – νόρμες. Άρα προέχει μια δομικά, θεμελειακά αντι-νορμιστική προσέγγιση, θεωρητικοποίηση, που μόνον η αισθητική στην αντορνική της εκδοχή την παρέχει. Η αντινορμιστική αυτή αισθητική αναζητά εναγώνια το ξεπέρασμα κάθε νόρμας, άρα και του συστήματος, το οποίο από τη φύση του δεν κάνει τίποτε άλλο από το να δημιουργεί και να επιβάλλει νόρμες, και μέσω αυτών την κυριαρχία του και ακόμη χειρότερα να διαιωνίζει, με ανανεούμενες συνεχώς μορφές την κυριάρχησή του. «Να βγούμε από τη νόρμα, να βγούμε από το σύστημα» (O. Revault d’Allonnes).

Όπλο μας σε αυτή την προσπάθεια το απόσπασμα, η παράταξη, η αφοριστικότητα (Αντόρνο). Η δημιουργία καταστάσεων¹. Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης στην αντορνική εκδοχή της δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, ως δομικά αντιπαραδοσιακή. Ούτε έχει ανάπτυξη επιχειρηματολογίας, επαγωγική και κυρίως παραγωγική (ή απαγωγική). Ούτε την όποια ιεράρχηση, νοηματική, ιδεολογική, νοημάτων-θεωρητικοποιήσεων, προβληματικών κ.α. Συνίσταται στην παράταξη αποσπασμάτων, χωρίς αιτιολογήσεις ή άλλες νοηματικές  συνδέσεις ή όποιες αιτιώδεις συσχετίσεις. Πρόκειται πάντοτε για αποσπάσματα λιγότερο ή περισσότερο αφοριστικού χαρακτήρα, όπως ακριβώς είναι και η μοντέρνα τέχνη. Απέναντι στο συστημικό ή ακόμη και στο συστημίζων σύστημα και την αντίστοιχα αυτοαναιρετική λογική του αντιπαραβάλλει την εμμενή τάση τους προς την απελευθέρωση και την χειραφέτηση, σε φάση με το μοντέρνο πρόταγμα των ιστορικών και νεώτερων πρωτοποριών, την πρωτοπόρα πράξη της μοντέρνας τέχνης για να αποδεσμευτούν, να πάνε πέρα από το σύστημα, να απελευθερωθούν από αυτό, σύμφωνα με την ιστορική συνείδησή τους. Το ίδιο ισχύει και για την κριτική. Και αυτή είναι χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, χωρίς σύστημα και κυρίως είναι μόνιμα και σταθερά ενάντια του συστήματος. Πρόκειται για την αισθητική ιδεολογική κριτική ειδικότερα, στη συνέχεια των G. Lukás, J. Gabel, και της Σχολής της Φραγκφούρτης.

Το μείζον είναι η ιδεολογική κριτική² ως συνείδηση και ως κατάσταση, ως συμπύκνωση και έκφραση του ιδεολογικού κριτικού στοιχείου της Μοντέρνας Τέχνης.

Από την άλλη, υπάρχει η διαλεκτική της μοντέρνας τέχνης με την Πρωτοπορία: Η Μοντέρνα Τέχνη ταυτίζεται με την πρωτοπορία και η πρωτοπορία δημιουργεί πάντα μοντέρνα έργα, μοντέρνες μορφές.

Ο μοντερνισμός ως διαρκές αισθητικό και ιδεολογικό πρόταγμα παραμένει επίκαιρο και αναγκαίο και μετά τον ύστερο καπιταλισμό, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, αλλά και της κρίσης και της μεταπαγκοσμιοποίησης που άρχισε από το 2007. Υπονοείται πάντα ότι ο μοντερνισμός ανασυγκροτείται διαλεκτικά και μεθοδικά, σύμφωνα με τις διαρκώς νέες απαιτήσεις της συνεχώς μεταλλασσόμενης κοινωνικής πραγματικότητας, με βασικό πάντοτε ζητούμενο την ανεύρεση κριτικών, εναλλακτικών, ριζοσπαστικών μορφών, ενός πάντοτε νέου και ριζοσπαστικού-μοντέρνου περιεχομένου.

Η μοντέρνα μορφή συνιστά εξάλλου διαρκή αντίσταση στο σύστημα, κοινωνική, αισθητική, ιδεολογική κ.α. Όμως είμαστε σταθερά αντίθετοι στον γκρηνμπεργιανό φορμαλισμό (νορματισμό). Αυτό που προέχει είναι κατά βάση τη μετάβαση από την καντιανή νόρμα στη μοντέρνα αντινόρμα.

Προέχει πάντοτε η γένεση των μοντέρνων μορφών στην ιστορικογενετική διαδοχή τους. Πρόκειται για μια μη γραμμική, μία σύνθετη σχέση, αρκετές φορές αντιθετική, διαλεκτική μέσα στη μη προβλεψιμότητα της εξέλιξης της χρονικότητας, της αβεβαιότητας και της αντιφατικότητας του σύνθετου ιστορικογενετικού γίγνεσθαι προς το διαρκές άλλο, το πρωτοπόρο, το μοντέρνο, το νέο, το ανατρεπτικό.

Ο μοντερνισμός ήταν και παραμένει ένα ιστορικό και πρωτοπόρο κίνημα αισθητοκαλλιτεχνικής και κοινωνικής πράξης διαρκούς ξεπεράσματος των ορίων, των νορμών, των πεδίων και δημιουργίας πάντοτε νέων, με μερικά μάλιστα ακρότατα όρια σε αυτήν την εποποιία: Μάλεβιτς, Τζιακομέττι, Μπέκετ, Μπ. Νιούμαν, Αντ Ράϊχαρντ, Ρόθκο, Σκλάβος, Σαραφιανός, Fr. Kline, Στάμος, κ.α. Η αναμέτρηση βέβαια με τα όρια και η τάση για το ξεπέρασμα τους, προς το ξεπέρασμα γενικά ως κύρια έκφραση της βούλησης της συνείδητοποιημένης υποκειμενικότητας κατά τον Ρεβώ Ντ’ Αλλόν παραμένει διαρκής, εμμενής, δομική: Διαρκής αντίσταση, ανατροπή και άρνηση, διαρκής ανατρεπτική νέα μορφογένεση… Και η παγκοσμιοποίηση μέσα και δια των πολλαπλών προκλήσεών της καλεί σε νέα στράτευση των υποκειμένων, των καλλιτεχνών ειδικότερα, με στόχο πάντοτε την πραγματοποίηση νέων ξεπερασμένων, τα οποία εκ των πραγμάτων θα ενέχουν το στοιχείο της πολλαπλότητας, της πολυμορφίας,  της αμφισημίας, της άρνησης ή και της αυτοάρνησης, της συνθετότητας, της αβεβαιότητας.

Πρόκειται για μια νέα ιστορική μοντέρνα-μοντερνιστική, με την έννοια του Γκρήνμπεργκ, και συνάμα νεο-ανθρωπιστική πρόκληση. Πρόταγμά μας: «Πρώτα ο άνθρωπος».

Η αισθητική της μοντέρνας τέχνης συλλαμβάνεται ως θεωρητικοποίηση της διαρκώς άλλης, της αυτόνομης πάντοτε μορφής, σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνία και την ιστορία, ως συμπύκνωση ακριβώς των κοινωνικών, και συγχρόνως, σε διαδικασία διαρκών (ακόμη και διαδοχικών και σύνθετων) ξεπερασμένων μορφικών-μορφολογικών, ιδεολογικών κ.ά., προς το διαρκώς άλλο, το νέο, το μοντέρνο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.        Βλ. M. Horkheimer, Notes, T.II., Minuit.

2.        Βλ. Β. Φιοραβάντες. Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός, μέρος Ι, Θεωρία πολιτισμού, Ψηφίδα, Τ.Ι.