ΑΠΟ ΤΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Β. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ

ΑΠΟ ΤΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Στη μνήμα του

Α. Χριστούλα

Ι

          Η σύγχρονη αισθητική δεν παριστάνει τη σύγχρονη γιατί είναι σύγχρονη, εμπεριέχει τον καιρό της, τις χρονικότητές της (temporalites) με όλες τις αντινομίες του. Ακριβώς μια τέτοια αντινομική σχέση θα εκθέσουμε εδώ, ίσως και διαδικασία, ακόμη βέβαια εν τω γίγνεσθαι της, δίνοντας πολύ συνοπτικά το στίγμα των ερευνών μας στην εποχή της μεταπαγκοσμιοποίησης (η οποία άρχισε με ένα απόλυτα απάνθρωπο τρόπο). Μια άλλη αντινομία, βαθύτερη ίσως, ακόμη και υπαρξιακής μορφής, συνίσταται στο γεγονός ότι  τολμά κανείς να μιλά για αισθητική μέσα ακριβώς σε αυτό το νεοβάρβαρο κόσμο που πλέον ζούμε σε όλο το αρνητικό, το τραγικό θα λέγαμε, «μεγαλείο» του. Παρόλα αυτά, επιμένουμε: Αν ξεφύγουμε αυτό το νεοανθρωπιστικό σχέδιο του νεαρού Μαρξ, από το σχέδιο συνειδητής πολιτισμικής αναβάθμισης των Χέντερλιν, Νοβάλις, Γκράμσι, από το σχέδιο της αρνητικής διαλεκτικής και συνάμα αρνητικής αισθητικής της Σχολής της Φρανκφούρτης, τότε δεν θα κάνουμε τίποτα άλλο από το να αναπαράξουμε τη σύγχρονη αποτρόπαια μιζέρια και βαρβαρότητα. Αντίθετα, μέσα από την αισθητική αυτή προσέγγιση πρέπει να διαβλέψουμε, να διαγνώσουμε και εν τέλει ν’ αναδείξουμε τις δυναμικές ξεπεράσματος που περικλείει ακόμα με μια κρυμμένη μορφή το πραγματικό, το σύγχρονο άκρως αλλοτριωτικό και πραγμοποιημένο πραγματικό. Η ανθρωπότητα ή θ’ αποκτήσει αυτοσυνειδησία και μέσω της πρωτοπόρας ριζοσπαστικής τέχνης και αισθητικής οπότε και θα δράσει ανάλογα, κριτικά, δηλαδή και ριζοσπαστικά, ή δεν έχει καμία τύχη. Θα παραμείνει υποζύγιο στους νεοβαρβάρους επικυρίαρχους, τους νέους Seigners του χρήματος. Σε κάθε περίπτωση, όπως έλεγε και ο Revault d’ Allonnes, πρέπει να είμαστε ευαίσθητοι διανοητές, πάντοτε ανοιχτοί στα νέα μηνύματα των πρωτοποριών, με τη μοναδική και αμετάπτωτη κοινωνική προέλευσή τους, και οι οποίες πάντοτε υπάρχουν, ακόμα και στο νεοβάρβαρο σήμερα. Έτσι θα μπορέσουμε ν’ αρθρώσουμε έναν συνεκτικό και κριτικό λόγο στη συνέχεια. Αυτό που προέχει πάντοτε, κατά τον Revault d’ Allonnes, είναι η αμείωτη, η ασταμάτητη αντίσταση, η διαρκής τάση προς την εξέγερση. Αντίσταση κοινωνική, αισθητική, ιδεολογική: ολική, μέσα στις διαρκώς μεταβαλλόμενες διαλεκτικά συνθήκες, υπό οποιεσδήποτε καταστάσεις. Από την άλλη βέβαια, η επερχόμενη επανάσταση θα είναι οπωσδήποτε «χωρίς μοντέλο»¹. Αυτό που προέχει πάντοτε, σε μόνιμη βάση ως δίδαγμα-απόσταγμα των πρωτοποριών, ιστορικών και νεώτερων, είναι η στάση, η attitude διαρκούς κριτικής και άρνησης, ώστε να αποφευχθεί η ενσωμάτωση στο σύστημα και στον ολοκληρωτικό τρόπο σκέψης του. Έτσι, η επερχόμενη επανάσταση χωρίς μοντέλο, απρόβλεπτη και απόλυτα ανατρεπτική καθώς θα είναι, καθόσον από τη φύση της μη ενσωματώσιμη, θα προσπαθήσει να ξεπεράσει συνειδητά κάθε παγιωμένη ιδέα, αντίληψη, αρχή, νόρμα, και θα ανοίξει έτσι το δρόμο στη ριζική αμφισβήτηση, ενώ συγχρόνως θα δημιουργήσει ένα ριζικά καινούριο πεδίο έρευνας, πρακτικής, ύπαρξης. Το ξεπέρασμα είναι προ των πυλών , απρόβλεπτο, ανατρεπτικό, δημιουργικό, ανοιχτό, απελευθερωτικό.

II

       O αντορνικός πολιτισμικός πεσιμισμός είναι θεμελιακό δομικό στοιχείο της αρνητικής αισθητικής και της αρνητικής διαλεκτικής. Από εδώ απορρέει η διαλεκτική της άρνησης, η δυνατότητα μετατροπής της υποταγής, της παραίτησης σε αρνητική, βλέπε επαναστατική - απελευθερωτική πράξη.

       Ο πολιτισμικός πεσιμισμός δεν είναι μια ιδεολογία, αλλά μια κατάσταση του πνεύματος που επιτρέπει σε κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο να δει καθαρά, χωρίς επανάπαυση και χωρίς αυταπάτες. Να βλέπει με καθαρότητα πνεύματος πέραν από τα επιφαινόμενα. Ιστορικά ανάγει την προέλευση του στον ρομαντισμό και κυρίως στο γερμανικό και στη συνέχεια στον εξπρεσιονισμό, αλλά ουσιαστικά προέρχεται από την αρχαιοελληνική τραγωδία. Η διορθωμένη επί το θετικότερο εκδοχή του Γκράμσι, όταν η βόρεια Ιταλία συνταραζόνταν από την εργατική εξέγερση ακόμη και την επανάσταση του 1918-20, «η απαισιοδοξία της σκέψης, η αισιοδοξία της πράξης», είναι μια θετική ακριβής εκδοχή της πρωταρχικής σύλληψης, του Χάιντερλιν και του Νοβάλις, στους όποιους είχε εντρυφήσει ο Γκράμσι. Τότε εξάλλου υπήρχε πράξη και μάλιστα σε μαζική κλίμακα σε γενικευμένη μορφή. Αντίθετα ο Γκράμσι, δεν ήταν απλοϊκά, επιφανειακά αισιόδοξος για την πράξη, διότι είχε αυτογνωσία, βαθιά γνώση των δυσκολιών του όλου επαναστατικού  εγχειρήματος τότε.

       Όταν όμως έπεσε ο επαναστατικός πυρετός σε όλη την Ευρώπη, όταν από το μικρό αρχικά, ίσως και αμελητέο αυγό του φιδιού ξεπήδησε και κυριάρχησε ο φασισμός  και ο ναζισμός, με άμεσο επακόλουθο τον τραγικό Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, δεν ήταν δυνατόν ένας διανοούμενος και φιλόσοφος του μεγέθους του Αντόρνο, να μην ξεκόψει από κάθε  δυνατή θετικότητα, κάθε αισιοδοξία της σκέψης, αλλά κυρίως της πράξης, ακόμη και να μη δει κριτικά κάθε αυθεντικότητα της όποιας πράξης. Για το λόγο αυτό δεν πολύ κατάλαβε ούτε πολύ πίστεψε στον Μάη του ‘68, σε αντίθεση με τον Μαρκούζε, ο οποίος τον υποστήριξε ένθερμα. Αντίθετα έλεγε ότι το κίνημα αυτό θα το διαδεχθεί μια νέα και πολύ πιο αποτρόπαια (νεο) βαρβαρότητα, πρόβλεψη η οποία σήμερα με όλη τη νεοβαρβαρότητα του νεοφιλελευθερισμού, του ταξηφιλελευθερισμού και γενικότερα  του συστήματος που γνωρίζουμε, δεν μπορούμε να πούμε ότι δυστυχώς δεν επαληθεύτηκε. Αντίθετα μάλιστα.

       Βέβαια υπάρχει και ο αντίλογος: χωρίς καμία πράξη, μήπως επιδιώκουμε τελικά να επιβεβαιώσουμε τον πολιτισμικό πεσιμισμό μας, ενύπαρκτο εξάλλου στο σύστημα; Πως θα μπορέσει ν’ αλλάξει ριζικά και συγχρόνως η απόλυτα αρνητική κατάσταση της ανθρωπότητας, χωρίς την πράξη; Δεν προσπαθούμε να αναθεωρήσουμε το μέγιστο έργο του Αντόρνο, Dialectique négative², στο οποίο χρειάζεται να προστρέχουμε ασταμάτητα. Αλλά ας μην ξεχνούμε ότι οι κρυφοί συνομιλητές του Αντόρνο ήταν ο μέγας αντιδραστικός φιλόσοφος Χαΐντεγγερ και ο σταλινικός Λούκατς, ο οποίος είχε επηρεαστεί και από τον οντολογιστή Χαΐντεγγερ, που μέσα σε άλλες συνθήκες και συγκυρίες στις αρχές του 1920 είχε επηρεαστεί καθοριστικά αυτή τη μεγαλειώδη θεωρητικοποίηση του νεαρού  τότε Λούκατς, για την πραγμοποίηση, στη συνέχεια του Μαρξ (ο νεαρός Μαρξ δεν είχε ακόμη ανακαλυφθεί), του Σορελ, του Ντυρκέμ κ.α. . Για όλα αυτά τα θέματα έχουμε γράψει δεκάδες σελίδες, ο Γκολντμάν έχει αφιερώσει βιβλία έχοντας παραμείνει πάντοτε πιστός στο νεαρό Λούκατς, ο Λεφέβρ προσπαθεί μια νέα κριτική σύνθεση του νεαρού Λούκατς, αλλά και του ώριμου και του σταλινικού Λούκατς, όλου του Χαιντεγκερ και του Αντόρνο, με αμφίβολα κατά την γνώμη μας αποτελέσματα. Παρόλα αυτά ανοίγει νέους δρόμους στη σκέψη, όπως θα δούμε και στη συνέχεια.

       Το ζητούμενο σήμερα με τις νέες και επιβαλλόμενες ανασυγκροτήσεις του μοντέλου που επιβάλλει η μεταπαγκοσμιοποίηση, είναι πως θα επανασυνδεθούμε με τη φιλοσοφία της πράξης, όπως αποκαλεί τον μαρξισμό ο Γκράμσι, πως θα βασιστούμε μόνιμα σε μια αναπαλλοτρίωτη αρνητική  διαλεκτική, για να φθάσουμε σε μια ριζική διαλεκτική της άρνησης, άρνηση της παγκοσμιοποίησης και του συστήματος συνολικά. Διαφορετικά, δε θα μπορούμε να ελπίζουμε παρά μόνο στον πεσιμισμό ως καταφύγιο, ο οποίος αναπαράγει, ανακυκλώνει – πολύ φοβάμαι – το όλο πρόβλημα. Και σήμερα, λόγω της ριζοσπαστικοποίησης των κοινωνικών σχέσεων και διαδικασιών, έχουν διαμορφωθεί οι διαδικασίες δημιουργίας ενός νέου παγκόσμιου κοινωνικού κινήματος με νέους όρους, με όρους απόλυτης άρνησης για πρώτη φορά ίσως στην ιστορία, τουλάχιστον σε τέτοια ένταση, εμβέλεια, βάθος. Η ώρα της μετατρεπτικής πράξης όπως έλεγε ο Μαρξ, εδώ και πάνω από ενάμισι αιώνα, μάλλον έφθασε, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Βαθύτερη συνειδητοποίηση χρειάζεται, χωρίς προφανώς την εφησυχαστική και έτσι αποπροσανατολιστική απαισιοδοξία, αλλά πάντοτε με την σχετική απαισιοδοξία της σκέψης.

       Ο απαράμιλλος αντορνικός σκεπτικισμός για την ορθολογικότητα, που βγήκε από το Διαφωτισμό³, ως ένα σημαντικό βαθμό δίκαια δικαιολογημένα, αν δούμε την μετέπειτα πορεία του λόγου προς την εργαλειοποίησή του, ξεπερνιέται όπως έκανε ο Μαρξ ξαναγυρνώντας στο Λόγο⁴ της αρχαίας Ελλάδας. Η επικούρεια ενάργεια για παράδειγμα, είναι πάντοτε αξεπέραστη, αμόλυντη από τον ξεπεσμένο δυτικό  ορθολογισμό, όπως και η σωκρατική απορητική, η βάση κάθε φιλοσοφικού στοχασμού και αναστοχασμού με επίκεντρο πάντοτε τον άνθρωπο, για τον άνθρωπο επικεντρωμένη χωρίς καμία απόκλιση στον άνθρωπο. Το  φιλοσοφικό μοντέλο είναι φιλοσοφικοκεντρικό και θα παραμείνει τέτοιο, ή η φιλοσοφία θα πάψει να είναι φιλοσοφία. Και σήμερα πρέπει να επιστρέψει στον άνθρωπο και να φωτίσει τα προβλήματά του σε όλη τους την έκταση και εμβέλεια, αν θέλει να ξανα-υπάρξει ως τέτοια. Για εμάς, δε η ίδρυση νέων φιλοσοφικών σχολών μακριά και έξω από το σύστημα, αλλά και ενάντια, κριτικά στο σύστημα, όπως έκανε η Σχολή της Φρανκφούρτης είναι η μόνη λύση, η μόνη διέξοδος μαζί με την επανασύνδεση με τη νέα κοινωνική πράξη, που είναι σε εξέλιξη παγκόσμια πλέον σήμερα.

       Ακόμη και η αρνητική διαλεκτική, δεν υποκρύπτει ακόμα και στην πιο απαισιόδοξη εκδοχή της Dialectique négative⁵, μια ενδόμυχη σχέση με την πράξη, η οποία είναι εμμενής, αξεπέραστη. Το ιστορικό αυτό βιβλίο εξάλλου του Αντόρνο, αρχίζει με την περίφημη πλέον φράση: «Η φιλοσοφία έχασε πολλές ευκαιρίες για να πραγματοποιηθεί». Συμπερασματικά για τον Αντόρνο (εν μέσω Β’ Παγκοσμίου πολέμου, του χιτλερισμού, του σταλινισμού κτλ.) η αρνητική θεωρητικοποίηση και μόνον αυτή, διαλύοντας το χεγκλελιανό τρίπολο, ακόμη και στη διορθωμένη εκδοχή  του που μας άφησε ο Μαρξ, και αποσυνθέτοντάς  το (δε θα λέγαμε αποδομώντας το ποτέ, σε αντίθεση με τους μεταμοντέρνους αποδομητές αργόσχολους υποφιλοσόφους της δεκαετίας του 1980), έχει σημασία, νόημα, ενδιαφέρον. Πίσω από τη διαπίστωση αυτή, υποκρύπτεται ο καημός, η στεναχώρια του Αντόρνο για αυτήν τη μη πραγματοποίηση και αφήνει ανοιχτό, έστω και υπόρρητα, το ενδεχόμενο κάποτε πραγματοποίησή τους. Φαίνεται όμως και με βάση την εκπληκτική εμβάθυνση που ο Αντόρνο αποπειράται συστηματικά στο συγκεκριμένο έργο του (αλλά και σχεδόν σε όλα τα άλλα έργα του το θέμα αυτό είναι μια μόνιμη σταθερά, ενώ η αγωνία του στην υπέρτατη πάντοτε με σύγχρονες και ορθολογικές κριτικές βάσεις) για τους φιλοσοφικούς λόγους της εκτροπής του Λόγου στην ιστορία, ότι η στιγμή μάλλον πραγματοποίησης της φιλοσοφίας έφθασε. Η μεταπαγκοσμιοποίηση με τη βαθιά κρίση της, τα ανυπέρβλητα αδιέξοδά της, τις άλυτες διαφορετικά αντινομίες της, δημιουργεί προοδευτικά τις προυποθέσεις της συνειδητοποίησης αυτής της ιστορικής ευκαιρίας, αυτής της μοναδικής δυνατότητας. Η ιστορία ξαναποκτά νόημα, κατεύθυνση, σημασία…, πάντοτε μέσω της σύγχρονης κοινωνικής και ιστορικής πράξης.

ΙΙΙ

       Ο πολιτισμικός πεσιμισμός του Αντόρνο τον οδηγεί σε ένα θεμελειώδη, αξεπέραστο θα λέγαμε, σκεπτικισμό, αν και οι βαθύτερες σχέσεις μεταξύ τους πρέπει πάντοτε να δειχθούν επακριβώς, να διερευνηθούν συστηματικά, να αποσαφηνιστούν όσο καλύτερα γίνεται (να γίνουν explicites , όπως θα έλεγε ο Γκολντμάν). Ο Γκολντμάν βέβαια, άριστος γνώστης των έργων του Αντόρνο, δεν έδινε έμφαση στον σκεπτικισμό του (ή τον υποτιθέμενο τέτοιο), αλλά στην κριτική προσέγγισή του, στην αρνητική θεωρητικοποίηση του κοινωνικού γίγνεσθαι, και αυτό του αρκούσε, χωρίς ενδεχομένως να έχει αντιληφθεί ότι αυτή η συστηματική αρνητική διάσταση του έργου του Αντόρνο, όπως έχουμε εξηγήσει λεπτομερώς (σε άλλα κείμενά μας), προφυλάσσει τον Αντόρνο από το σύστημα, από τον κίνδυνο δημιουργίας του όποιου συστήματος. Βέβαια πάντοτε μένει να αιωρείται η διερώτηση μήπως και έτσι δημιουργειται, ένα άλλο σύστημα, διαρθρωμένο γύρω από την άρνηση (η οποία ήταν συστηματική), το απόσπασμα και την παράταξη.. Και με ένα γενικότερο τρόπο, αναδύεται το ερώτημα, η φιλοσοφία ακόμη και η αρνητική, είναι τελικά και αυτή δέσμια του συστήματος; Και πως μπορεί να ξεπεραστεί αυτό το φοβερό και καταστροφικό ομολογουμένως σύστημα; Ερωτήματα που εκτός από τη διερεύνηση του από τις καθαρές θεωρητικές έρευνες, λύνονται και στην πράξη: Κριτική διεπιστημονική⁶ συνάντηση της τέχνης με την κοινωνία, της ιδεολογίας με την κουλτούρα, της φιλοσοφίας με την επικοινωνία. Δημιουργία συνεχώς νέων και κριτικών μοντέλων, διερεύνηση σε βάθος του μοντέλου της μοντέρνας και πρωτοπόρας δημιουργίας, των μοντέλων που αυτή δημιουργεί πάντοτε κριτικά και αυτο-αναιρετικό, ειδικά από τη ριζοσπαστική πτέρυγά της, όπως επεσήμανε σε κάθε ευκαιρία ο Αντόρνο⁷. Και κυρίως, πράξη , κριτική, αρνητική, αντιστασιακή, εναλλακτική, ριζοσπαστική, ανατρεπτική.

       Η αλληλοδιαπλοκή των μοντέλων, η σύζευξη των καταστάσεων (ή των αποκρυσταλώσεων, το κριτικό πέρασμα (το οποίο δημιουργεί πάντοτε νέες και κριτικές καταστάσεις) από το ένα μοντέλο στο άλλο, από τη μια μορφή στην άλλη, από την τέχνη στην κοινωνία και αντίστροφα, πάντοτε υπό την  οπτική της ολότητας και της αποκάλυψης της βαθύτατα αλλοτρωτικής και πραγματοποιητικής υπόστασης του είναι στον ύστερο καπιταλισμό, η αποκάλυψη με κριτικό πάντοτε τρόπο της αποξένωσης του ανθρώπου, όπως έκανε συστηματικά ο αντορνικός Αντονιόνι, επιβιώνει σε κάθε βήμα, σε κάθε φράση, σε κάθε έργο του Αντόρνο την ενότητα της σκέψης του. Και αυτή η σκέψη μέσα ακριβώς στην ενότητά της, ενώ πάσχιζε να αποκαλύψει τον απίστευτο ανθρώπινο πόνο και να προβληματιστεί πάνω σε αυτόν μέσα στις κοινωνίες του ύστερου και προχωρημένου καπιταλισμού, απαλλαγμένος αυτός ο πόνος από κάθε ψευδο-ιδεολογία περί ανιστορικής και δια-ιστορικής αυθεντικότητας (όπως έδειξε ο Αντόρνο στο ιστορικό κειμενό του, Jargon de l’ authendicite⁸), σε στενή συνάρτηση και αναφορά πάντοτε με την ολότητα του ανθρώπινου και κοινωνικού γίγνεσθαι, όπως πολύ σωστά τονίζει και ο Γκολντμάν όταν αναφέρεται στον Αντόρνο, με το πέρασμα του χρόνου και μέσα από μια αδιάκοπη εντατική χωρίς προηγούμενο έρευνα που απευθυνόνταν σε όλα τα επίπεδα και τα πεδία των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, στη μουσική και τη μουσιολογία, θεμελειακά καταλήγει στο ιστορικό συμπέρασμα περί τέλους των μοντέλων και των παραδειγμάτων⁹. Το ιστορικό Σεμινάριο του Ντάρμσταντ που συμμετέχει κάθε χρόνο με τους τότε μεγάλους μουσικούς της πρωτοπορίας: Στοκχάουζεν, Λίγγετι, Νόνο, Μπουλέζ κ.α. καταλήγει στο ιστορικό συμπέρασμα ότι πρέπει να ξεφύγουμε από ρεύματα, τάσεις, Σχολές τέχνης, παραδείγματα αγγλοσαξονικής έμπνευσης κ.α.. Εξάλλου ο Αντόρνο αποστρεφόταν απόλυτα, ακόμη και κάθε παράδειγμα¹⁰, ειδίως αγγλοσαξονικής προέλευσης. Λίγα χρόνια πριν είχε γράψει εκπληκτικό βιβλίο Διαλεκτικά μοντέλο¹⁰, προσπαθώντας να ξεπεράσει όπως πάντα το σύστημα. Όμως ο αγώνας μετατίθεται πέραν και από το μοντέλο και το παράδειγμα. Δε συζητάμε πλέον για το σύστημα. Και λίγο μετά ο Αντόρνο πεθαίνει ξαφνικά, αφήνοντας μας στη μέση του δρόμου της όλης προσπάθειάς του, με ένα ήδη συγκλονιστικό όσο και εκτεταμένο, πλην όμως πολύ δύσκολο έργο. Το τέλος των παραδειγμάτων ως κατάσταση που βιώνουμε ήδη τα τελευταία χρόνια στη μεταπαγκοσμιοποίηση, μας οδηγεί στη μετακτιτική, στη μεταφιλοσοφία και στην μετα-αισθητική, έχοντας πάντοτε κατά νου τη σύλληψη και δημιουργία περισσότερων μοντέλων, την διαλεκτική των μοντέλων, την συνθετική εν τω γίγνεσθαι διαλεκτική.

       Ο ανθρώπινος και κοινωνικός πόνος που έψαχνε εναγώνια ο Αντόρνο να διερευνήσει, ν’ αποκαλύψει, να βρει τρόπους και μεθόδους αντιμετώπισής του σήμερα βέβαια έχει γενικευτεί, έγινε δυσβάστακτος, και με την καταστροφή που έχει επιφέρει ο ολοκληρωτικός νεοφιλελευθερισμός έχει διαφοροποιηθεί, έχει αλλάξει δομή, αφετηρία, προέλευση, υπόσταση. Για το λόγο αυτό έχουμε ανάγκη από νέες και εκτεταμένε διεπιστημονικές και κριτικές έρευνες, με επίκεντρο πάντοτε τον άνθρωπο και με αναφορά επίσης πάντα την ολότητα στο γίγνεσθαί της.

       Ας κρατήσουμε ως μπούσουλα τη φιλοσοφία (στη συνέχεια του Χέγκελ, του Μαρξ, του Αντόρνο κ.α.), σύμφωνα με την οποία «ένα υποκείμενο που υποφέρει είναι μια συνείδηση που έχει δε επιπόλαια, και αντιμετωπίζει ανεπαρκώς την ολότητα μέσα στην οποία ο πόνος του τείνει ν’ αποκτήσει νόημα» (Αντόρνο). Αυτή η γενικότερη σκέψη πρέπει να ανασυγκροτηθεί μέσα σε όλη της τη ριζοσπαστικότητα. Έτσι μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η ριζοσπαστικότητα του σύγχρονου ανθρώπου έχει ακριβώς ως αφετηρία αυτή τη συνειδητοποίηση. Επόμενο βήμα είναι η πράξη.

       Η κριτική σκέψη για τον Αντόρνο πρέπει θεμελειακά να είναι αποσπασματική για να γλυτώσουμε από το σύστημα, για να εκφράσουμε «την κρίση της γλώσσας (του langage) στην εποχή του θριάμβου του εμπορεύματος» (Αντόρνο). Κατά τον ίδιο τρόπο και η αντίδραση στη σκέψη του Αντόρνο της κλασικής αντίθεσης μεταξύ του θέματος και της κλίμακας στη μουσική, στη συνέχεια του Σαϊνμπεργκ, οδηγεί τον Αντόρνο στην απόρριψη της ιεραρχίας μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας, της ιεραρχίας των αξιών γενικότερα, και ίσως κάθε ιεραρχίας¹². Για το λόγο αυτό τα κείμενα του Αντόρνο δεν έχουν αρχή, μέσον, τέλος. Είναι απόλυτα αντιπαραδοσιακά, έξω από κάθε νόρμα, προσπαθούν συγκεκριμένα, πρακτικά, να ξεπεράσουν κάθε συγκατάβαση, κάθε συμβατικότητα. Έτσι επιτυγχάνουμε μία συνταρακτική καθαρότητα, η οποία μακριά από το να είναι ψυχρή, προετοιμάζει την απαιτουμένη καθαρότητα του μέλλοντος. Όμως το μέλλον που περίμενε ο Αντόρνο ότι θα ήταν καλύτερο μέσα από την εγκατάλειψη των παραδειγμάτων και την κριτική των μοντέλων, καθώς και μέσα από το άνοιγμα σε κάθε τι καινοτόμο και ριζοσπαστικό που πίστευε ότι ήδη υπήρχε με τους μεγάλους τότε πρωτοπόρους μουσικούς του Ντάρμσταντ (δεκαετία 60-70), η δεκαετία της αμφισβήτησης των πάντων τότε παγκόσμια, το μέλλον λοιπόν που έγινε στη συνέχεια παρόν ήταν τραγικό. Επρόκειτο για απίθανο φενακισμό του γίγνεσθαι τότε και πίσω από την έντονη αμφισβήτηση κρυβόταν η μεθοδικά προετοιμαζόμενη αντεπίθεση του συστήματος, ο νεοσυντηριτισμός, η νεοαντίσταση, η αντεπανάσταση και η νεοβαρβαρότητα που ζούμε σήμερα. Αντίθετα μάλιστα: στις δεκαετίες των 1970-90 αναδύθηκε σχεδόν από τον πουθενά ένας απίστευτος νεοσυντηρητισμός, με την υποχώρηση του κοινωνικού κινήματος παγκόσμια και την εμφάνιση του αντιδραστικού μεταμοντερνισμού. Από το 1990 και εδώ ευτυχώς εμφανίζεται το κίνημα κριτικής της παγκοσμιοποίησης παγκόσμια και γενικότερα της altermodialisation, ξεκινώντας από το Σιατλ της Αμερικής, όπως το αντι-αυταρχικό κίνημα ξεκίνησε το 1966 από το Πανεπιστήμιο του Μπέρλεϋ το 1966 και διαδόθηκε στη συνέχεια παγκόσμια, με απόγειο το Μάη του ’68. Από το 2007 όμως μπήκαμε σε μια νέα περίοδο, στη μετα-παγκοσμιοποίηση, η οποία δεν είχε προβλεφθεί από κανέναν, και η οποία είναι μια νέα οδυνηρή κατάσταση, συστημικά αβέβαιη, ακόμη και τραγική.

       Το μοντέλο θέλει πλέον πλήρη, συστηματική, ολική ανασυγκρότηση. Τα πάντα αρχίζουν από την κατανόηση του σύγχρονου είναι: η χρηματο-οικονομία, η κριτική της πολιτικής οικονομίας του Μαρξ, η δομή της παγκοσμιοποίησης, οι επιπτώσεις της μετα-παγκοσμιοποίησης, η νέα οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, ήδη σε διαδικασία επώδυνης εξέλιξης για την ανθρωπότητα, καταστρέφοντας ακόμα και ένα μέρος του κεφαλαίου, όπως έλεγε ο Μαρξ, αλλά κυρίως ανθρώπους, πολλούς δυστυχώς ανθρώπους. Συνάμα, και με βάση την αρνητική διαλεκτική του Αντόρνο, έφθασε η ώρα του ξεπεράσματος του συστήματος, κάθε συστήματος, αυτός δηλαδή που ήταν ο μόνιμος εφιάλτης του Αντόρνο.

IV.

       Ιστορικά εξετάζοντας το θέμα της σημασίας των Σεμιναρίων για την εξέλιξη ακόμη και τη διαμόρφωση της νεώτερης σκέψης, το πρώτο σημαντικό τέτοιο σεμινάριο ήταν αυτό του M. Weber, στο οποίο σύχναζαν ο νεαρός Λούκατς, ο Ζίμελ, ο Χάινταγκερ και πολλοί άλλοι νέοι φιλόσοφοι και ερευνητές στις αρχές του ΧΧου αι. στη Γερμανία. Στη συνέχεια ιδρύεται το ιστορικό Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών στη Φρανκφούρτη¹³, από τους Χορκχάιμερ και Αντόρνο, του οποίου οι σημαντικότερες δραστηριότητες ήταν η έκδοση της Επιθεώρησης των κοινωνικών ερευνών του και βέβαια το Σεμινάριο, από το οποίο βγαίνουν οι εργασίες αυτές των δύο ιδρυτών, καθώς και του Μπένζαμιν, του Μαρκούζε και των άλλων θεωρητικών που συμμετείχαν. Στη συνέχεια, λόγω της κυριαρχίας του Χίτλερ, οι φρανκφουρτιανοί θεωρητικοί φεύγουν στην Ολλανδία, στο Παρίσι, στην Αγγλία και μετά στην Αμερική (εκτός από τον Μπένζαμιν,  ο οποίος, ως γνωστόν αυτοκτόνησε στα γαλλο-ισπανικά σύνορα, για να μην πέσει στα χέρια των ναζί. Στην Αμερική συνέχισαν την ίδια δραστηριότητα, αλλά συγχρόνως έπρεπε να κατανοήσουν σε βάθος το νέο καπιταλιστικό κόσμο με την απίθανης έκτασης –μεταξύ άλλων– βιομηχανία της κουλτούρας του. Η δραστηριότητα του Ινστιτούτου συνεχίζεται, όπως και οι εκδόσεις. Υπάρχει βέβαια τότε το Σεμινάριο αισθητικής του Σαπίρο στο Κολούμπια, αλλά οι Φρανκφουρτιανοί δεν έχουν κάνει ακόμη συστηματική στροφή στην Αισθητική, ούτε έχουν αφιερώσει ένα σεμινάριο αποκλειστικά σε αυτήν.

       Παράλληλα στη Γαλλία ιδρύεται  η Ανώτατη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, στην οποία εντάσσεται ο Γκολντμάν, πρώην μαθητής του Πιαζέ, άριστος γνώστης του έργου των φρανκφουρτιανών, και κυρίως  του νεαρού Λούκατς, το έργο του οποίου ανακάλυψε τυχαία σε μια βιβλιοθήκη στην Ελβετία. Το σεμινάριο, ως γνωστόν, του Γκολντμάν γίνεται στη συνέχεια διάσημο. Ένα άλλο ιστορικής σημασίας σεμινάριο στην ίδια δεκαετία (1950-1960) είναι και αυτό του Λεφέβρ στο Στρανσβούργο¹⁴, από το οποίο προέκυψε το κίνημα των Καταστασιακών από τους μαθητές του, με κύριο θεωρητικό τον Βανεγκέμ. Το σεμινάριο αυτό στη συνέχεια (1960-70-80) συνεχίστηκε στη Ναντέρ, που βρήκε μια έδρα ο Λεφέβρ. Από τη Ναντέρ το ‘68 ξεκίνησε ως γνωστόν και το περίφημο κίνημα του Μάη.

       Εν τω μεταξύ ο Μαρκούζε είχε γίνει καθηγητής στο Σαν Ντιέγκ της Καλλιφόρνιας, και την κριτική διδασκαλία του έσπευδαν να παρακολουθήσουν ριζοσπαστικά πνεύματα από όλο το κίνημα (μεταξύ αυτών και η Τζ. Φόντα, μαύρη φοιτήτρια και αγωνίστρια για την απελευθέρωση των γυναικών και των μαύρων). Ο Λεφέβρ πήγαινε συχνά στην Ουγγαρία για να συναντιέται με τον γέρο Λούκατς, προσπαθώντας να αποσαφηνίσει τις σχέσεις του με τον Χάιντεγκερ, ο Μαρκούζε καλείται συνέχεια από τον Γκολντμάν να κάνει διαλέξεις στο σεμινάριό του και συγχρόνως ιδρύεται ένα άλλο ιστορικό σεμινάριο, το διάσημο σεμινάριο της φιλοσοφίας της πράξης, σε ένα νησί της Γιουγκοσλαβίας με πρωταγωνιστές τον Γκολντμάν και  τον Μάρκουβιτς και εισηγητές τους Μαρκούζε, Λεφέβρ, Γκόρζ, Μαλέ κ.α. Στη διάρκεια αυτών των  2 δεκαετιών, και κυρίως μετά από την εξέγερση της Βουδαπέστης το 1956, ιδρύονται ομάδες, σχολές, σεμινάρια, εκδίδονται βιβλία, περιοδικά, διαμορφώνονται κινήματα κριτικής και άρνησης του συστήματος. Ίσως αυτή ήταν η πιο δημιουργική περίοδος των νεώτερων χρόνων στην Ευρώπη και στην Αμερική.

       Και φθάσαμε στη δεκαετία του 1980, τη δύσκολη αυτή δεκαετία κατάρρευσης των πάντων, της εμφάνισης και διάδοσης του αντιδραστικού μεταμοντερνισμού και της νίκης του ψευτοσοσιαλισμού των Μιτερν, Παπανδρέου, Γκονζάλες κ.α.

       Τότε είχα την τύχη μαζί με το σεμινάριο του H. Lefebre στο Université Europeen de Philosophie, που ίδρυσε ένας άλλος κριτικός διανοούμενος και ποιητής της εποχής και μεγάλος φιλέλληνας, φίλος μάλιστα και του φίλου μας ποιητή και κριτικού, Α. Πάγκαλου, ο J. P. Faye, το σεμινάριο μεθοδολογίας του Chatelet στο σπίτι του για ένα μόνο χρόνο, γιατί όντας βαριά άρρωστος, αμέσως μετά πέθανε (20-12-1986), αλλά και το Σεμινάριο¹⁵ Αισθητικής του Olivier Revault d’ Allonnes, στη Σορβόνη. Τέτοιο σεμινάριο ίσως μόνο αυτό να έχει υπάρξει στην ιστορία. Ένα σεμινάριο στη συνέχεια της Theorie esthitique¹⁶ του Αντόρνο, σύμφωνα με την οποία όλη η κοινωνική θεωρία ταυτίζεται, εμπεριέχεται στη Αισθητική. Η Αισθητική δηλαδή είναι το όλον, τρόπος ζωής, μέθοδος.

       Εγώ βέβαια περιττό να υπογραμμίσουμε εδώ ότι με την εμπειρία των κοινωνικών κινημάτων που είχα, τις γνώσεις μου για την τέχνη, κυρίως από δικό μου άμεσο, προσωπικό- αγωνιστικό ενδιαφέρον, αλλά και από το ενδιαφέρον του γηραμσιανού αγωνιστή διανοούμενου που ήθελα και προσπαθούσα πάντα να είμαι, από την έρευνα και τη μελέτη που έκανα μόνος ως συνειδητοποιημένος αγωνιστής από μικρός, στο Σεμινάριο αυτό απογειώθηκα. Έτσι ένιωθα. Ήμουν ο διανοούμενος με την Le Monde, πάντοτε πιστός κάθε Τετάρτη βράδυ, συνεχίζοντας τη συνεύρεση με φίλους ερευνητές οπωσδήποτε πάντοτε και μετά το Σεμινάριο (10h) στο καφενείο και πολλές φορές, αν πρόφθανα και πριν, πάλι στο καφενείο, όπως έχουμε γράψει και αλλού, με την παρουσία του καθηγητή, άλλων καθηγητών κ.α.. Ένα σεμινάριο εκτός νόρμας, ένα αντι-σεμινάριο αφιερωμένο αποκλειστικά στην τέχνη και την αισθητική θεωρία. Επρόκειτο για μία μοναδική, απίστευτη εμπειρία όπως  και η συνεννόηση μου με το δάσκαλο, τον Olivier Renault d’ Allonnes. Αν και γκραμσιακός και γνώστης βέβαια των έργων του Γκολντμάν, του Λεφέβρ και της Σχολής της Φρανκφούρτης, παρακολουθούσα πάντοτε τις συζητήσεις με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Στη συνέχεια, όταν μπήκα για τα καλά στο νόημα του Σεμιναρίου, υπάρχουν φορές που μίλαγα διαρκώς. Ζούσα τότε για το Σεμινάριο αυτό, το Σεμινάριο μεθοδολογίας του Chatelet κάθε Παρασκευή 1h και λίγο μετά του Λεφεβρ. Επρόκειτο για μια φοβερή, μοναδική σύμπτωση, για μια ανεπανάληπτη εμπειρία, σε συνδυασμό και με τα άλλα σεμινάρια που γίνονταν τότε και κυρίως του H. Weber και του R. Roltchitz, μαθητών του Γκολντμάν.

       Το σεμινάριο αυτό ήταν ένας ζωντανός οργανισμός. Συμμετείχαν περί τους 100 ακροατές, -ερευνητές, καθηγητές- φίλοι του Olivier Renault d’ Allonnes από όλον τον κόσμο, με έντονες συζητήσεις, γίνονταν παρουσιάσεις θεμάτων από ανθρώπους που είχαν πραγματικό ενδιαφέρον για την τέχνη και την αισθητική. Βέβαια υπήρχαμε σε σχέση με τον Αντόρνο, σύμφωνα με τον Αντόρνο, στη συνέχεια του Αντόρνο, για τον Αντόρνο κτλ. Ο Αντόρνο, ήδη πεθαμένος από το 1969, δεν θα είχε ποτέ φανταστεί ότι θα δημιουργούνταν σεμινάριο που τόσες φορές θα αναφερόταν το όνομά του. Φαντάζομαι ότι κάτι παρόμοιο θα συνέβαινε και στο σεμανάριο του Γκολντμάν, σε σχέση με το νέο Λούκατς αυτή την φορά και ίσως και για το νέο Μαρξ. Και αυτό το υποθέτω γνωρίζοντας άριστα τα έργα του Γκολντμάν, γιατί δεν είχα την τύχη να τον προφθάσω ζωντανό όταν πήγα στο Παρίσι το 1976, καθόσον είχε πεθάνει και αυτός από καρδιακή προσβολή εντελώς ξαφνικά, την ίδια χρονιά (1969) με τον Αντόρνο. Παρεμπιπτόντως, αναφέρω ότι ο Châtelet που ήταν φίλος με τον Γκολντμάν, με αποκαλούσε φιλικά γκολμανικό, ή ο φίλος ο γκολντμανικός-legoldmanien.

       Αμνηστία στο σεμινάριο του Olivier Renault d’ Allonnes, για μεγάλη λύπη  μου σχεδόν κανείς δεν αναφερόταν στον επίσης μεγάλο Γκολντμάν, παρά το γεγονός ότι υπήρχαν μαθητές του μέσα στην αίθουσα, στον κύκλο του καθηγητή κτλ.

       Το ιστορικό πλέον αυτό Σεμινάριο αισθητικής της Σορβόνης ήταν ένα πρωτόγνωρο εργαστήριο ιδεών, αντιλήψεων, κριτής και διαμορφωτής θεωρήσεων. Όλα τα μεγάλα ζητήματα της μοντέρνας τέχνης, της σύγχρονης κοινωνίας, συζητούσαν και ξανασυζητούνταν πάντα βέβαια σε σχέση με τον Αντόρνο, ο οποίος μέσα στη γενικότερη τότε κατάρρευση των πάντων, είχε μετατραπεί σε ένα είδος καταφύγιου: ιδεών, αντιλήψεων, θεωρήσεων, μεθοδολογιών, πάντοτε απέναντι στο σύστημα, σε κάθε σύστημα. Και παρά το γεγονός ότι τελείωσα το μεταπτυχιακό σε ένα χρόνο και το διδακτορικό (τότε παλιού τύπου) επίσης σε ένα χρόνο, συνέχισα να παρακολουθώ το σεμινάριο και να συμμετάσχω ενεργά, όπως πολλοί άλλοι φίλοι και συνάδελφοι, από όλα τα σημεία του πλανήτη. Μέχρι που βρήκα δουλειά στο Πολυτεχνείο Κρήτης, το 1989, οπότε υποχρεώθηκα και μετακόμισα στην μικρή μας, πτωχή και συγχρόνως μίζερη και φθονερή χώρα μας. Βέβαια λίγο μετά ο Olivier Renault d’ Allonnes βγήκε στη σύνταξη και, εκ των πραγμάτων, το σεμινάριο ξέπεσε. Για να μπορείς, να αντέξεις ένα τέτοιο εγχείρημα επί σειρά ετών, και μάλιστα με όλο και αυξανόμενο ενδιαφέρον και κάθε χρόνο με ανανεωνόμενο περιεχόμενο, πρέπει να είσαι σημαντική οντότητα, προσωπικότητα ευρύτερης εμβέλειας, με μεγάλη και πλούσια καλλιέργεια εκτός των γνώσεων. Και οι επίγονοι και οι συνεχιστές πολλές φορές είναι νούλες, όπως αυτός που διαδέχθηκε τον Olivier Renault d’ Allonnes και τον οποίο γνωρίζαμε καλά από το σεμινάριο.

       Τόσα χρόνια πέρασαν, και για εμάς παραμένει ακόμα αξεπέραστη εμπειρία. Και το θέμα αυτό, του κεντρικού, του ολικού χαρακτήρα της αισθητικής τίθεται σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, που σήμερα με τη μεγάλη και συστηματική ανασυγκρότηση των μοντέλων που επιχειρούμε, προσανατολιζόμενοι από την αισθητική προς την νέα ανθρωπολογία, θεωρούμε όπως πρέπει να γίνει σε συνάρτηση, σε αναφορά με το σεμινάριο αυτό της Σορβόνης, που ήταν μια μεγάλη καμπή, όπως θα έλεγε παλαιότερα ο Γκολντμάν. Με άλλα λόγια, όπως τότε το σεμινάριο αυτό ήταν για εμάς μια καμπή, έτσι και σήμερα ζούμε πάλι προς το τέλος της δύστυχης πανεπιστημιακής καριέρας μας, μια νέα και πραγματική, όσο δεν μπορεί να φανταστεί άνθρωπος, καμπή. Ούτε εμείς εξάλλου είχαμε φανταστεί ποτέ κάτι τέτοιο, πάρα τις πολλές και πολυσχιδείς ακόμη και εντελώς αρνητικές εμπειρίες που είχαμε μέχρι πρόσφατα. Η μεταπαγκοσμιοποίηση με την πρωτόγνωρη κρίση που έφερε, ή από την οποία προήλθε, αποδομεί συγχρόνως με όλο το σύστημα και εμάς τους ίδιους. Παρά τις αστείρευτες αντοχές που πίστευα πως είχα, και παρά ακόμη το γεγονός ότι έχω μελετήσει από μια κάποια απόσταση, για να θυμηθούμε και τον Μπρεχτ, την τραγική σκέψη των Σκλάβων, Τζιακομέτι και πολλών άλλων καλλιτεχνών, η μεταπαγκοσμιοποίηση με έκανε μέρος του προβλήματος, μετέτρεψε και εμένε σε μια τραγική φιγούρα, όπως θα έλεγε και ο Μπένζαμιν. Και αυτό μέσα στην απέραντη ερημοποίηση που έχει που δημιουργήθηκε και επιβλήθηκε από το σύστημα στα νεώτερα χρόνια. Οι αγωνιστικές αναφορές έχουν εκλείψει, μαζί με το Λόγο και τον άνθρωπο.

       Οι γνώσεις μου της κοινωνιολογίας, της κοινωνιολογίας της εργασίας και της πολιτικής οικονομίας όλων των νεώτερων μαρξιστών: Ζ. Φρίντμαν, Π. Σουήζη, Ε. Μαντέλ, Ν. Πουλατζάς, Α. Γκόρζ κ.α. και σε συνδυασμό με την άριστη γνώση του έργου των προηγούμενων μεγάλων θεωτηρικών και επαναστατών: Μάρξ, Πλεχάνωφ, Λούκατς, Κορς, Λούξεμπουργκ, Γκράμσι, Τρότσι, Λένιν κ.α. είναι τέτοιες που μπορεί με βάση και τη συστηματική γνώση που έχω του έργου της Σχολής της Φρανκφούρτης του Γκολντμάν, του Λεφέβρ, του Παπαϊωάννου, του Αξελού κ.α., να δω κατάματα την κατάσταση χωρίς αυταπάτες, με αυτοσυνειδησία. Όμως, η νέα άγρια κατάσταση, η σύγχρονη περιπέτεια που μπήκε η κοινωνία αποτρέπει, αποπροσανατολίζει, διαλύει τη σκέψη και το είναι. Αλλά πρέπει να επιμένουμε, όπως έλεγε ο Σατλέ. Και θα επιμείνουμε μέχρι τέλους.

       Έτσι, λοιπόν, η μεγάλη καμπή που βιώνουμε τραγικά, αντί να τη μελετούμε σε ένα μεγάλο και πρωτοποριακό σεμινάριο μεταπτυχιακής ή διδακτορικής έρευνας, όπως στη Σορβόννη τότε με τον Olivier Renault d’ Allonnes, τη μελετούμε μέσω των κειμένων που δημοσιεύουμε, των διαλέξεων που δίνουμε, των συνεδρίων που οργανώνουμε των στρογκυλών τραπεζιών, των δύο blog που δημιουργήσαμε κ.α.. Η καμπή εξάλλου κρατάει πολύ, είναι επίπονη, αγωνιώδης, αβέβαιης έκβασης. Σε επίπεδο θεωρητικής έρευνας η προσπάθειά μας πολύ συνοπτικά σήμερα μέσα στη γενικότερη καταστροφή που ζούμε συνίσταται:

-            Στην κριτική προσέγγιση της παγκοσμιοποίησης

-            Στη συστηματική και συνθετική προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης

-            Στη συστηματική προσέγγιση των θεμελιωδών θαμάτων που είχαν αναδειχθεί από τον νεαρό Μαρξ, μέσα από τις εργασίες Σχολής της Φρανκφούρτης, του νέου Λούκατς, του Γκράμσι, του Γκολντμάν, του Λεφέβρ, του Βανεγκέμ κ.α. υπό το φως των νέων δεδομένων. Πρόκειται, πιο συγκεκριμένα, για μια συστηματική προσέγγιση της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης, της κοινωνικής διαίρεσης, της εργασίας, της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, της κρίσης του Λόγου, της μετακριτικής, της μεταφιλοσοφίας, της μετα-αισθητικής, του ξεπεράσματος, της πραγμοποίησης της φιλοσοφίας, της οργάνωσης ενός νέου ορθολογικού διαλόγου με στόχο τη διασάφηση της νέας ορθολογικότητας (ή των νέων ορθολογικοτήτων) εν τω γίγνεσθαι της κ.α.

       Μέσα από αυτή τη διάδικασία, ο στόχος μας είναι η μεθοδολογική και επιστημολογική ανασυγκρότηση, μια θεωρητικοποίηση πάντοτε αποσπασματικής του σύγχρονου ανθρώπινου και μοντέρνου κοινωνικού γίγνεσθαι.

       Ας μην ξεχνάμε ότι η μεταπαγκοσμιοποίηση άνοιξε εκτός από το κουτί της Πανδώρας της γενικευμένης καταστροφής της κοινωνίας , και το ίδιο το κουτί της εμμενούς, υπό νέες, κριτικές και ολιστικές βάσεις και προοπτικές κατάργησής της, της κατάργησης sine die του ίδιου του τραγικού κυρίαρχου συστήματος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.          Βλ. O Revault d’ Allonnes- Fr. Chatelet- S. Laponge, La Revolution sans modele, Monton, 1974

2.          Payot

3.          Βλ. M. Horkheimer- Th. Adorno, Dialectique de le raison, Payot

4.          Βλ. Η. Marcuse, Raison et révolution, Minnuit, H. Lefebre, Métaphilophie, Syllepse

5.          Th. Adorno, Dialectique négative, Payot

6.          Βλ. Β. Φιοραβάντες, Θεωρία πολιτισμού, Τ.Ι., Ψηφίδα, κεφ. «Μετακριτική η φιλοσοφία της πράξης».

7.          Ib. σημ. 5

8.           

9.          Βλ. Th. Adorno, L’art et les arts, D. Le Browers

10.       Βλ. σημ. 8

11.       Payot

12.       Τα θέματα αυτά τα έχουμε αναλύσει λεπτομερώς στη Κοινωνική θεωρία και αισθητική, Αρμός

13.       Βλ. Ib.

14.       Βλ. Διεθνής καταστασιακή, συλλ., Ύψιλλον/ βιβλία

15.       Βλ. και τον πρόλογο του παρόντος τόμου

16.       Klincksieck